Τα εμβόλια αποτελούν πλέον καθημερινότητα για όλους μας, καθώς είναι το μείζον θέμα το τελευταίο χρονικό διάστημα για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού.

Το πρώτο εμβόλιο που αναπτύχθηκε για μεταδοτική νόσο ήταν αυτό της ευλογιάς. Η ευλογιά εντοπιζόταν κυρίως στα μικρά αιμοφόρα αγγεία του δέρματος, καθώς και του στόματος και του λαιμού. Στο δέρμα προκαλούσε χαρακτηριστικά εξανθήματα και αργότερα φουσκάλες γεμάτες υγρό. Ο ιός V. major προκαλούσε πιο σοβαρή μορφή της νόσου και είχε συνολικό ποσοστό θνησιμότητας 30-35%. 

Το 18ο αιώνα, μόνο στη Ευρώπη πέθαναν πάνω από 60 εκατομμύρια άνθρωποι. Το ένα τρίτο όσων επέζησαν, έμειναν τυφλοί. 

Το γεγονός ότι τα άτομα που επιβίωναν από τη νόσο δεν ξανανοσούσαν, έκανε μια Βουδίστρια καλόγρια στην Κίνα να σκεφτεί πως ίσως, η έκθεση στον ιό με ελεγχόμενο τρόπο, να σώσει ανθρώπους. Η μέθοδός της ανορθόδοξη αλλά αποτελεσματική - έπαιρνε ξύσματα από κρούστες ευλογιάς, τα έκανε σκόνη και τα φυσούσε στη μύτη υγιών ατόμων (Variolation). Αυτή η πρακτική συνεχίστηκε μέχρι το 1800 σε πολλές χώρες της Ασίας. Στη Ευρώπη άρχισε το 1710 και συνεχίστηκε μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου.

Έντουαρντ Τζένερ

Το 1796 ο Βρετανός παθολόγος Έντουαρντ Τζένερ παρατήρησε πως οι γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες παρουσίαζαν φυσαλίδες στα χέρια τους (cowpox) και δεν νοσούσαν από την ευλογιά. Ο Τζένερ το 1978 χρησιμοποίησε το πύον από τις φυσαλίδες αυτές και εμβολίασε ένα οκτάχρονο αγόρι, τον Τζέιμς Φίλιπς. O Τζέιμς ήρθε σε επαφή με άτομα που έπασχαν από ευλογιά αλλά δεν νόσησε οπότε το πρώτο εμβόλιο πέρασε στην ιστορία. Παρόλα αυτά όμως σύμφωνα με τον Γιάννη Σαρρή (π.φ. Ιατρικής Α.Π.Θ. με άρθρο του στη philalithia) η επιστημονική μέθοδος των εμβολιασμών επινοήθηκε από δύο Έλληνες ιατρούς.

Εμμανουήλ Τιμόνης

Η λαίδη Mary Wortley Montagu, κατά τη διάρκεια της παραμονής της στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, στην Κωνσταντινούπολη όταν το 1716 ήταν επιδημία ευλογιάς πήγε τον γιο της στον ιατρό Εμμανουήλ Τιμόνη, ο οποίος του έκανε τον ήδη από το 1701 εφαρμοζόμενο εμβολιασμό, τον λεγόμενο ευλογιασμό, με καλά αποτελέσματα και τη διαδικασία αυτή και την περιέγραψε λεπτομερώς σε επιστολές της και την υποστήριξε με ενθουσιασμό όταν επέστρεψε στην Αγγλία το 1718.

Ιάκωβος Πυλαρινός

Ο δεύτερος ήταν ο Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) από την Κεφαλλονιά, ο οποίος σπούδασε επίσης στην Πάδοβα και διετέλεσε προσωπικός ιατρός αρκετών επιφανών προσωπικοτήτων όπως του Μεγάλου Πέτρου. Ο Πυλαρινός στην εργασία του αναφέρει μία γυναίκα στην Θεσσαλία που έτριψε τα γδαρμένα χέρια του παιδιού της στην πληγή ενός μολυσμένου προβάτου. Κατανόησαν ότι η χορήγηση μικρής ποσότητος λοιμογόνου παράγοντα στον ανθρώπινο οργανισμό προκαλεί αρκούντως ήπια (και άρα ασφαλή) εκδήλωση της νόσου αλλά και ισόβια ανθεκτικότητα σε επόμενες μολύνσεις. Μοιραία καθιέρωσαν τον «ευλογιασμό» (variolatio).

Η συνέχεια των εμβολίων

Από το 1958 έως το 1977, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας διεξήγαγε μια παγκόσμια εκστρατεία εμβολιασμού που εξάλειψε την ευλογιά, καθιστώντας την τη μόνη ανθρώπινη ασθένεια που εξαλείφθηκε. Το εμβόλιο παράγεται από ζώντα στελέχη του ιού της δαμαλίτιδας (όχι του ιού της ευλογιάς). Οι ομοιότητες μεταξύ των δύο ιών προσδίδουν στο εμβόλιο περίπου 95% αποτελεσματικότητα στην πρόληψη της ευλογιάς σε άτομα που έχουν εκτεθεί στον ιό.

Η συστηματική χορήγηση του εμβολίου άρχισε στην Αγγλία το 1804, στην Αυστραλία το 1917, ενώ σε παγκόσμια βάση μόλις το 1956.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, περίπου 50 εκατομμύρια νέες περιπτώσεις αναφέρονταν κάθε χρόνο. Το πρόγραμμα για την εξάλειψη της ευλογιάς ήταν το εξής: τα κρούσματα απομονώνονταν, εμβολιάζονταν όσοι ζούσαν γύρω από αυτούς  (εμβολιαστικός δακτύλιος) και η κοινότητα επιτηρούνταν. Έτσι κρατήθηκε ο ιός σε τοπικό επίπεδο. Το γεγονός ότι οι άνθρωποι είναι η μοναδική δεξαμενή για τη μόλυνση από την ευλογιά, και ότι δεν υπάρχουν φορείς, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξάλειψη της.

Η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία αποτελούν δυο αξιοσημείωτες εξαιρέσεις καθώς εκεί δεν είχαμε ενδημική εμφάνιση της νόσου αλλά ούτε συστηματικούς εμβολιασμούς. Η προστασία των χωρών αυτών στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην αυστηρή απομόνωση (καραντίνα).

Οι μαζικοί εμβολιασμοί ήταν πολύ αποτελεσματικοί και το τελευταίο κρούσμα σημειώθηκε είκοσι χρόνια αργότερα, στις 26 Οκτωβρίου του 1977 στη Σομαλία, ενώ ο τελευταίος θάνατος καταγράφηκε στις 11 Σεπτεμβρίου του 1978 σε ένα εργαστήριο στο Birmingham λόγω τυχαίας επιμόλυνσης. Στις 8 Μαΐου του 1980 ανακοινώθηκε η πλήρης εξάλειψη της ευλογιάς σε όλο τον κόσμο.

Το εμβόλιο κατά της ευλογιάς δεν χρησιμοποιείτο για αρκετά χρόνια, επειδή ο ιός είχε εκλείψει παγκοσμίως. Ωστόσο, ανησυχίες για τη χρήση του ιού της ευλογιάς ως βιολογικό όπλο, είχαν ως αποτέλεσμα τον εμβολιασμό ατόμων υψηλού κινδύνου. Το εμβόλιο παράγεται ακόμη για την προστασία από τη βιοτρομοκρατία και τον βιολογικό πόλεμο.