Πολλά τα ερωτήματα: Γιατί o Δαρείος απαγόρευσε στον ναύαρχό του Δάτη να εισβάλει στη Δήλο; Γιατί ορίστηκε η απαγόρευση να γεννιέται ή να πεθαίνει κανείς στη Δήλο; Τι σημαίνει άραγε ο όρος «δήλοι» και τι αναφέρει γι’ αυτόν η Παλιά Διαθήκη; Πώς και γιατί οι ανασκαφές έδειξαν ότι πριν λατρευτεί o Απόλλωνας, η Δήλος ήταν τόπος λατρείας της Άρτεμης, γεγονός που μαρτυρά μια συνέχεια στη λατρεία της μεγάλης προελληνικής γυναικείας θεότητας, η οποία περιθωριοποιήθηκε με την επικράτηση της λατρείας του Απόλλωνα; Διαβάστε το κείμενο που ακολουθεί!.

Η ΔΗΛΟΣ, όπως όλοι γνωρίζουν, είναι ένα ολοφώτεινο μικρό (μέγιστο μήκος 6 χλμ., μέγιστο πλάτος 1,3 χλμ.) άγονο νησί, που βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο των Κυκλάδων (6 μίλια από τη Μύκονο). Ο παράλιος ομώνυμος οικισμός (14 κάτ., υπάλληλοι της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας) υπάγεται διοικητικά στον δήμο Μυκόνου του νομού Κυκλάδων. Πάντως, στο νησί απαγορεύεται η παραμονή επισκεπτών μετά τη δύση του Ήλιου.

Στη Δήλο, σύμφωνα με τη μυθολογία, γεννήθηκε ο Απόλλωνας. Στην αρχαιότητα, το νησί υπήρξε λατρευτικό κέντρο μεγάλης σημασίας. Από τη λατρεία του Απόλλωνα αλλά και άλλων θεοτήτων σώζονται σπουδαία δείγματα, καθώς και μαρτυρίες του σημαντικού ρόλου που διαδραμάτισε η Δήλος στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας.

Το ψηλότερο σημείο της Δήλου (112 μ.) είναι ο Κύνθος, το ιερό όρος στα Α της στενής πεδιάδας, όπου εκτεινόταν η αρχαία πόλη και το ιερό του Απόλλωνα. Άλλοι μικρότεροι λόφοι ορίζουν την πεδιάδα από τα B και τα Ν. Οι ακτές, που είναι διαβρωμένες από τη θάλασσα και γι’ αυτό αφιλόξενες, έχουν δύο μικρά λιμάνια στη δυτική πλευρά: το αρχαίο, στο οποίο αποβιβάζονται και σήμερα οι επισκέπτες, και τους Φούρνους. Υπάρχουν ακόμα δύο μικροί όρμοι, η Γούρνα ΒΑ και ο Σκαρδανάς ΒΔ. Ένας χείμαρρος, ο Ινωπός, που ξεκινά από τη δυτική άκρη του Κύνθου, σχηματίζει ένα έλος, που στην αρχαιότητα αποτελούσε την «Ιερά Λίμνη» της Δ. Η βλάστηση είναι αραιή και αποτελείται από χαμηλούς θάμνους• από επιγραφές, όμως, προκύπτει πως στην αρχαιότητα υπήρχαν ελιές, συκιές, αμπέλια, κήποι και, μέσα στο τέμενος, ολόκληρο άλσος. Σήμερα στον χώρο του ιερού υπάρχει μόνο ένας φοίνικας, τον οποίο φύτεψαν οι αρχαιολόγοι που έκαναν τις ανασκαφές τον 19ο αι.

Λίγα λόγια για τη Μυθολογία και την Ιστορία.

Η σημαντική θέση της Δήλου, λόγω της ασφάλειας που παρείχε σε όσους ταξίδευαν μεταξύ Μικράς Ασίας, Χίου, Σάμου και κυρίως Ελλάδας, προσέλκυσε κατοίκους ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. Αρχικά πρέπει να χρησίμευε ως σταθμός και αργότερα για μόνιμη εγκατάσταση ψαράδων, ναυτικών αλλά και πειρατών.

Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στον Κύνθο, γεγονός που μαρτυρά ότι τα παράλια του νησιού δεν ήταν ασφαλή. Ο πρώτος οικισμός (περίπου δώδεκα καλύβες) ιδρύθηκε από ναυτικούς από τη Μικρά Ασία, ίσως Κάρες, κατά τη μαρτυρία του Θουκυδίδη.

Μέχρι τον 14o αι. π.Χ. η Δ. ήταν άσημη, γιατί το έδαφός της δεν προσφερόταν για ανάπτυξη οικισμού. Από την εποχή αυτή όμως άρχισε η εγκατάσταση κατοίκων στην παραλία και στη θέση του κατοπινού ιερού οικοδομήθηκαν κάποια λατρευτικά κτίρια, άγνωστο ποιας θεότητας• εικάζεται ότι και εκεί, όπως και αλλού στη Μυκηναϊκή Ελλάδα, λατρευόταν η μεγάλη γυναικεία θεότητα της γονιμότητας.

Οι ανασκαφές έδειξαν ότι πριν λατρευτεί o Απόλλωνας, η Δήλος ήταν τόπος λατρείας της Άρτεμης, γεγονός που μαρτυρά μια συνέχεια στη λατρεία της μεγάλης προελληνικής γυναικείας θεότητας, η οποία περιθωριοποιήθηκε με την επικράτηση της λατρείας του Απόλλωνα. Στοιχείο επιβίωσης της παλιάς γυναικείας θεότητας είναι και η λατρεία της Λητούς αλλά και των Υπερβόρειων Παρθένων, τις οποίες η ελληνική μυθολογία υποβίβασε σε ιέρειες της Άρτεμης.

Η εικόνα της Δ. άλλαξε ριζικά στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ., με την εγκατάσταση των Ιώνων στο Αιγαίο. Μαζί με τους Ίωνες θα πρέπει να μεταφέρθηκε, από τη Μικρά Ασία, και η λατρεία του Απόλλωνα, του οποίου η μορφή κυριάρχησε στις γυναικείες θεότητες του νησιού και μετέβαλε τη Δήλο σε λατρευτικό κέντρο τεράστιας σημασίας. Έκφραση αυτής της αλλαγής αλλά και των αγώνων που έγιναν για την επικράτηση της απολλώνιας λατρείας πρέπει να αποτελούν τα γεγονότα που αναφέρονται στον λατρευτικό μύθο του Απόλλωνα της Δήλου, σχετικά με τη ζηλοτυπία της Ήρας για τη Λητώ, τη μητέρα του θεού και της Άρτεμης.

Κατά την κυρίαρχη εκδοχή αυτού του μύθου, όπως δίνεται στο πρώτο μέρος του ομηρικού Ύμνου στον Απόλλωνα (περίπου 700 π.Χ.), η Δ., που πλανιόταν στα κύματα, ήταν ο μόνος τόπος που δέχτηκε –όταν όλοι την έδιωχναν επειδή φοβούνταν τη ζήλια της Ήρας– την κυριευμένη από τους πόνους του τοκετού και κυνηγημένη από την Ήρα, Λητώ, για να γεννήσει εκεί. Σε αντάλλαγμα, η Λητώ είχε υποσχεθεί στη Δήλο ότι ο θεός που θα γεννιόταν από την ένωσή της με τον Δία δεν θα περιφρονούσε την άγονη γη του νησιού.

Μόλις η Λητώ, με τη βοήθεια της Ειλειθυίας και όλων των θεών που είχαν συγκεντρωθεί εκεί, εκτός από την Ήρα φυσικά, έφερε στον κόσμο τον Απόλλωνα, τα πάντα στη Δήλο πλημμύρισαν χρυσό φως και o τόπος γέμισε λουλούδια.

Άλλες εκδοχές του μύθου αναφέρουν πως o ίδιος ο Δίας παρακολούθησε τη γέννηση του Απόλλωνα από την κορυφή του Κύνθου και ότι τα πρώτα δώρα στον Φοίβο τα έφεραν νέοι και νέες από τον τόπο της ευλάβειας και της ευδαιμονίας, τη χώρα των Υπερβορείων, όπου έμενε o Απόλλωνας τους χειμερινούς μήνες.

Η λατρεία του Απόλλωνα

H λατρεία του Απόλλωνα, «του γνησιότερου δημιουργήματος του ελληνικού πνεύματος» (Βιλαμόβιτς), κυριάρχησε στη Δήλο από τους ιστορικούς χρόνους, παραμερίζοντας όλες τις άλλες λατρείες. H μορφή του εδώ ήταν διαφορετική από τη δελφική, παρά τα κοινά χαρακτηριστικά. Και στα δύο ιερά ήταν θεός της μουσικής και του φωτός!

Ενώ όμως στη Δήλο γιορταζόταν με χορούς και ύμνους και τιμούσαν κυρίως τη γέννησή του, στους Δελφούς ο θεός ήταν αυστηρός και υπέβαλλε τον άνθρωπο σε πολλές δοκιμασίες. Στη Δήλο, παρότι αναφέρεται η ύπαρξη μαντείου, δεν φαίνεται να αναπτύχθηκε αυτή η πλευρά της προσωπικότητας του θεού, ενώ στους Δελφούς ήταν ο θεός που φανέρωνε με σημάδια (σήμαινε) τη θέληση του πατέρα του Δία, και με τη βοήθειά του οι άνθρωποι αποκτούσαν πολιτισμένη και ανώτερη ζωή.

Με την εγκαθίδρυση της λατρείας του Φοίβου, η Δήλος έγινε σπουδαίο θρησκευτικό κέντρο. Με τον καιρό και με τις αλλαγές της ιστορικής πορείας των ελληνικών πόλεων, η σημασία και o πληθυσμός του νησιού μεγάλωναν, ενώ οι Ίωνες του Αιγαίου και των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας συγκεντρώνονταν εκεί μία φορά τον χρόνο για τα Δήλια, γιορτές προς τιμήν του θεού.

Το ενδιαφέρον των Αθηναίων

Αποφασιστικό στοιχείο για την εξέλιξη του δηλιακού ιερού ήταν το ενδιαφέρον των Αθηναίων από την αρχαϊκή περίοδο. Από την εποχή του Πεισίστρατου (6ος αι. π.Χ.) οι Αθηναίοι συνέδεσαν παλιές παραδόσεις τους με τη Δήλο: οι Υπερβόρειες Παρθένες πριν φτάσουν στη Δήλο πέρασαν από τις Πρασιές (Πόρτο Ράφτη) της Αττικής• ο πρώτος βασιλιάς της Αθήνας Ερυσίχθων ήταν ο πρώτος θεωρός (προσκυνητής) του ιερού νησιού κ.ά. Οι Αθηναίοι διαδέχτηκαν στην κυριαρχία της Δήλου τη Νάξο, η οποία πρέπει να είχε τα πρωτεία εκεί έως τον 6ο αι., και επικράτησαν έως το 314 π.Χ.

Χαρακτηριστικό της φήμης της Δήλου είναι πως o Δαρείος απαγόρευσε στον ναύαρχό του Δάτη να εισβάλει στο νησί κατά τους Μηδικούς πολέμους.

Το 476 π.Χ., όταν ιδρύθηκε η Α’ Αθηναϊκή Συμμαχία, η Δ. ορίστηκε έδρα των συνελεύσεων και του ταμείου (το 454 π.Χ. μεταφέρθηκε στην Αθήνα) όπου συγκεντρώνονταν οι φόροι των συμμάχων.

Το 426-5 π.Χ., με τη δεύτερη κάθαρση της Δ. (η πρώτη είχε γίνει το 540 π.Χ.), τη μεταφορά δηλαδή του περιεχομένου όλων των τάφων στη γειτονική Ρήνεια, ορίστηκε η απαγόρευση να γεννιέται ή να πεθαίνει κανείς στη Δήλο, αφού o Απόλλωνας μισεί τον θάνατο και οι νεκροί μιαίνουν το ιερό του.

Το 403 π.Χ. οι Αθηναίοι απομακρύνθηκαν από τη Δήλο, επανήλθαν το 394 π.Χ., μετά τη νίκη του ναυάρχου Κόνωνα και αποσύρθηκαν πάλι το 314 π.Χ.

Από τότε έως το 166 π.Χ. που κυριάρχησαν πάλι (περίοδος της λεγόμενης Δηλιακής ανεξαρτησίας) το ιερό κατακλύστηκε από πλήθος κτίρια, αγάλματα και άλλες δωρεές των ισχυρών. Την περιουσία του ιερού διαχειρίζονταν οι Ιεροποιοί.

Από το 166 π.Χ. έως το τέλος του αρχαίου κόσμου κυριάρχησαν στη Δήλο οι Αθηναίοι, οι οποίοι εκδίωξαν τους κατοίκους για να εγκαταστήσουν Αθηναίους κληρούχους.

Οι Ρωμαίοι αργότερα, για να πλήξουν τη Ρόδο, ανακήρυξαν τη Δήλο ελεύθερο λιμάνι• τότε εγκαταστάθηκαν εκεί πολλοί ξένοι μεταφέροντας μαζί και τις λατρείες των θεών τους.

Ύστερα από δύο φοβερές εχθρικές επιθέσεις (88 και 69 π.Χ.) η ζωή στη Δήλο άρχισε να φθίνει και ο συνοικισμός της να περιορίζεται, για να εγκαταλειφθεί εντελώς στα τέλη του 5ου αι. μ.Χ. Από τότε έρημη, η Δήλος χρησίμευσε μόνο ως βοσκότοπος.

Από την Αναγέννηση και μετά την επισκέφθηκαν διάφοροι περιηγητές αναζητώντας ίχνη της αρχαιότητας.

Τι αναφέρει η Αρχαιολογία

Οι ανασκαφές στη Δήλο –τις οποίες ξεκίνησε το 1873 η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή– αποκάλυψαν τα σπουδαιότερα σημεία του ιερού του Απόλλωνα και της αρχαίας πόλης. Όλα αυτά τα ερείπια, οι νεκροί δρόμοι, τα ερειπωμένα σπίτια με τις αυλές που διακοσμούνται με λαμπρά μωσαϊκά, διασώζονται στην αρχική τους θέση ακόμα και σήμερα. Πέρα από την ειδική καλλιτεχνική αξία τους, προσφέρουν άμεση και χαρακτηριστική αίσθηση της καθημερινής ζωής σε έναν χώρο όπου αναπτύχθηκε για τόσους αιώνες μια εξαιρετικά ποικιλόμορφη και πλούσια δραστηριότητα.

To ιερό του Απόλλωνα και τα δημόσια κτίρια που το περιστοιχίζουν βρίσκονται στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού. Το τέμενος του Απόλλωνα βρίσκεται στη θέση αμέσως μετά το λιμάνι. Μετά τα προπύλαια του ιερού (2ος αι. π.Χ.) και την Αγορά των Κομπεταλιαστών (Ιταλών εμπόρων που είχαν εγκατασταθεί στη Δ.) βρίσκεται ο Οίκος των Ναξίων (560 π.Χ.) και ανατολικότερα το κτίριο Γ, μία από τις πιο καλοδιατηρημένες κατασκευές του νησιού.

Η Ιερά οδός, πλαισιωμένη από αναθηματικές βάσεις, οδηγεί εμπρός στους τρεις ναούς του Απόλλωνα. Γύρω από τον έναν, τον πώρινο, είναι χτισμένοι σε ημικύκλιο πέντε θησαυροί, ένας αρχαϊκός και τέσσερις κλασικοί.

Και οι τάφοι τής Όπιδας και της Άργης, όπως και των Υπερβόρειων Παρθένων;

Στην ανατολική πλευρά του περιβόλου του ιερού υπάρχει το Πρυτανείο (αρχές 5ου αι. π.Χ.). Τη βόρεια πλευρά του ιερού διασχίζει η Στοά του βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονου (τέλη 3ου αι. π.Χ.), μπροστά από την οποία βρίσκεται η Θήκη, τάφος της Όπιδας και της Άργης, των δύο Υπερβόρειων Παρθένων που παραστάθηκαν στη γέννηση του Απόλλωνα• ο τάφος των δύο άλλων Υπερβόρειων Παρθένων, της Λαοδίκης και της Υπερύμης, βρίσκεται στο Σήμα, στη δυτική πλευρά του τεμένους, η οποία, όπως και η νότια, κλείνει με τη Στοά των Ναξίων.

Κοντά στους ναούς του Απόλλωνα βρίσκεται το Αρτεμίσιο, ναός του 7ου αι. π.Χ., σε έναν χώρο που ήταν λατρευτικός από τη 2η χιλιετία π.Χ., όπως πιστοποιούν πολλά μυκηναϊκά αναθηματικά ευρήματα. Επάνω στον αρχαϊκό ναό κατασκευάστηκε άλλος κατά την ελληνιστική περίοδο.

Βόρεια του Αρτεμισίου βρίσκονται το Εκκλησιαστήριο και το Θεσμοφόριο. Βόρεια του τεμένους του Απόλλωνα βρίσκονται η συνοικία της Λίμνης, ναός αφιερωμένος στους 12 θεούς, το ιερό της Λητούς και η περίφημη Λεωφόρος των λεόντων. Πρόκειται για σπουδαία δείγματα της αρχαϊκής τέχνης της Νάξου, μοναδικά στον ελληνικό χώρο.

Στη συνοικία του θεάτρου, ΝΑ, έχουν αποκαλυφθεί πολλές κατοικίες με ωραία μωσαϊκά. Στα Ν προβάλλει η συνοικία του ποταμού Ινωπού και η Ταράτσα των Ξένων θεών με το Ηραίο, τον μοναδικό ναό ελληνικής θεότητας στην περιοχή (!). Μια σκάλα, νοτιότερα, οδηγεί στην κορυφή του Κύνθου και στο Άντρο, όπου κατά τα ελληνιστικά χρόνια χτίστηκε ένα ιερό του Απόλλωνα. Στην κορυφή του λόφου υπάρχει το Κύνθιο, ένα από τα ιερότερα σημεία της Δήλου.

Πηγή: