«Δεν ξέρουμε πώς είναι η ζωή χωρίς iPad ή iPhones. Νομίζω ότι αγαπάμε τα τηλέφωνά μας περισσότερο από τους ίδιους τους ανθρώπους».

Αυτή τη συγκλονιστική απάντηση έδωσε στην καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σαν Ντιέγκο Jean M. Twenge, συγγραφέα του βιβλίου «Η γενιά Me και η γενιά iGen» (Generation Me and iGen), μια ανήλικη Αμερικανίδα. Η καθηγήτρια έχει γράψει ένα πολύ σημαντικό άρθρο στο αμερικανικό περιοδικό Atlantic για το θέμα της επίδρασης των έξυπνων τηλεφώνων και των κοινωνικών μέσων στα παιδιά και στους εφήβους. Η ίδια μελετά τις μεταβολές στη συμπεριφορά των γενεών από τη δεκαετία του 1930. Οι μεταβολές αυτές χαρακτηρίζονται, όπως σημειώνει, από τον σταδιακό, βαθμιαίο χαρακτήρα τους, ακόμα κι όταν συγκλονιστικά γεγονότα όπως ο πόλεμος επηρέασαν την κοινωνία. Αλλά το 2012, ακριβώς όταν οι Αμερικανοί που διέθεταν ένα έξυπνο τηλέφωνο (smartphone) ξεπέρασαν το μισό του πληθυσμού, σημειώθηκε μια εξαιρετικά απότομη, βίαιη μεταβολή στη συμπεριφορά και στη συναισθηματική κατάσταση των εφήβων, οι οποίοι άρχισαν να χάνουν την τόσο έντονη για την ηλικία τους και για την εποχή μας διάθεση ανεξαρτησίας τους. Οι μεταβολές αυτές επιβεβαιώθηκαν με σειρά μελετών επί σειρά ετών. Όλες ανεξαιρέτως επιβεβαίωσαν ότι, πιθανώς και ως αποτέλεσμα ριζικής αλλαγής στον τρόπο που οι νέοι περνάνε τον χρόνο τους, αλλάζει ριζικά και ο τρόπος που βλέπουν τον κόσμο.

Η ερευνήτρια βάφτισε αυτή τη γενιά, γεννηθέντες μεταξύ 1995 και 2012, ως την iGen και υποστηρίζει ότι έχει διαμορφωθεί από τα smartphones και τα κοινωνικά μέσα (social media). Τα παιδιά αυτής της ηλικίας μεγαλώνουν με smartphones, έχουν λογαριασμό Instagram πριν πάνε γυμνάσιο και δεν θυμούνται πώς ήταν ο κόσμος πριν από το internet. Το διαδίκτυο είναι διαρκώς παρόν στη ζωή τους, μέρα και νύχτα. Το 2017, μια έρευνα έδειξε ότι τρεις στους τέσσερις Αμερικανούς εφήβους έχουν iPhone.

Ο ερχομός των smartphones και των tablets δεν είχε ως μόνο αποτέλεσμα την αύξηση του χρόνου που περνάνε τα παιδιά μπροστά από την οθόνη και τα προβλήματα συγκέντρωσης που τη συνοδεύουν αλλά και μια ριζική μεταβολή όλου του τρόπου ζωής, από τη φύση των κοινωνικών τους σχέσεων, μέχρι τη διανοητική τους υγεία. Οι μεταβολές αυτές επιπλέον επήλθαν σε όλες ανεξαιρέτως τις κοινωνικές και εθνικές ομάδες του αμερικανικού πληθυσμού. Οι έφηβοι ζουν δια των συσκευών τους και νοιώθουν πιο άνετα στο δωμάτιό τους, παρά σε ένα αυτοκίνητο ή σε ένα πάρτι.

Η χειρότερη κρίση πνευματικής υγείας εδώ και δεκαετίες!

Αυτό έχει και μερικές καλές συνέπειες όπως ότι περιορίζει τις πιθανότητες να πάθουν ατύχημα στο δρόμο ή να εθιστούν στο πιοτό. Δεν έχει όμως μόνο αυτές τις συνέπειες. Όπως επισημαίνει στο άρθρο της στο Ατλάντικ η καθηγήτρια, τα ποσοστά κρουσμάτων κατάθλιψης και αυτοκτονιών μεταξύ εφήβων Αμερικανών έχουν εκτοξευθεί μετά το 2011. Όπως σημειώνει η ίδια: «Δεν είναι υπερβολή να περιγράψουμε την iGen ως ευρισκόμενη μπροστά στο κατώφλι της χειρότερης κρίσης πνευματικής υγείας εδώ και δεκαετίες και μεγάλο μέρος αυτής της επιδείνωσης οφείλεται στα τηλέφωνά τους»!!!

Και συνεχίζει:

«Η ταυτόχρονη ανάδυση των smartphones και των social media έχουν προκαλέσει ένα "σεισμό" που ίσως δεν ξανάδαμε ποτέ στην ιστορία», ακόμα και σε περιόδους πολέμων και έχει προκαλέσει μεγάλη δυστυχία στα παιδιά.

Οι προηγούμενες γενιές έβγαιναν έξω, παλιότερα κάπνιζαν, τώρα λιγότερο, έπιναν, έκαναν πράγματα απαγορευμένα στο σπίτι, έκλειναν ραντεβού με το άλλο φύλο, ανυπομονούσαν να πάρουν αυτοκίνητο και τσακωνόντουσαν με τους γονείς τους πότε θα γυρίσουν. Παρά τις "παρενέργειες" αυτών των δραστηριοτήτων, αποτελούσαν ένα τμήμα της διαδικασίας ενηλικίωσης και ανεξαρτοποίησης.

Σήμερα, μένουν πολύ περισσότερο σπίτι κι όταν βγαίνουν το κάνουν με τους γονείς τους, δεν μιλάνε αλλά στέλνουν μηνύματα. Το 2015, μόνο το 56% αυτής της γενιάς έβγαινε ραντεβού με το άλλο φύλο στα τελευταίες τάξεις του σχολείου, πτώση κατά 30% εν σχέσει με τα προηγούμενα χρόνια. Η σεξουαλική δραστηριότητα των Αμερικανών εφήβων μειώθηκε κατά 40% συγκρινόμενη με το 1991. Ακόμα και η διάθεση να βγάλουν δίπλωμα και να οδηγήσουν αυτοκίνητο, το κατ΄ εξοχήν σύμβολο της ελευθερίας στην αμερικανική κουλτούρα, έχει υποχωρήσει, με τους εφήβους να αρκούνται συχνά στις βόλτες που τους πάνε οι γονείς τους και να είναι μάλλον οι γονείς που σπρώχνουν τα παιδιά τους να βγάλουν άδεια οδηγήσεως, όχι το αντίστροφο.

Βέβαια, η αλήθεια είναι ότι ορισμένα από αυτά τα φαινόμενα, όπως ιδίως η καθυστέρηση της ενηλικίωσης είχαν εμφανισθεί και πριν από την εμφάνιση τής γενιάς iGen. Οι εκπρόσωποι της γενιάς X, στη δεκαετία του 1990, ναι μεν οδηγούσαν, έπιναν αλκοόλ, έβγαιναν ραντεβού και έκαναν σεξ ή οι κοπέλες έμεναν έγκυες όπως η προηγούμενη από αυτούς γενιά, αλλά παντρευόντουσαν και άρχιζαν την καριέρα τους αργότερα. Τώρα αυτή η τάση επιβεβαιώνεται αλλά γενικεύεται και στις άλλες εκδηλώσεις, οδηγώντας σε επιμήκυνση της παιδικής ηλικίας. Οι τωρινοί 18ρηδες και 15ρηδες συμπεριφέρονται όπως οι 15άρηδες και οι 13άρηδες και οι έφηβοι καθυστερούν να αναλάβουν τις ευθύνες αλλά και να απολαύσουν τις χαρές της ενηλικίωσης.

Η συμπεριφορά των παιδιών και των εφήβων επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες. Για παράδειγμα, σε μια οικονομία της πληροφορίας, οι γονείς προτιμούν τα παιδιά τους να μένουν σπίτι και να μελετάνε, παρά να πάνε να κάνουν μια μερικής απασχόλησης δουλειά, που θα τους έδινε λιγότερα επαγγελματικά εφόδια. Αν όμως οι έφηβοι αποδέχονται ευχαρίστως μια τέτοια ρύθμιση, δεν είναι γιατί θέλουν να μένουν σπίτι και να μελετάνε, αλλά γιατί ζουν την κοινωνική τους ζωή με το τηλέφωνο και δεν τους ενδιαφέρει να βγαίνουν από το σπίτι για να συναντήσουν τους φίλους τους.

Έχουν περισσότερο, όχι λιγότερο ελεύθερο χρόνο από τη γενιά X. Και τι κάνουν αυτό τον ελεύθερο χρόνο; Είναι στο δωμάτιό τους, μόνοι και συχνά αγχωμένοι. Ένα από τα παράδοξα της υπόθεσης είναι ότι ενώ η iGen περνάει πολύ περισσότερο χρόνο στο σπίτι, τα μέλη της δεν συνδέονται περισσότερο με τους γονείς τους. Όπως περιγράφει η μικρούλα που αναφέραμε στην αρχή "όταν βλέπω τους φίλους μου με τις οικογένειές τους, δεν μιλάνε μεταξύ τους. Λένε οκ, οκ και οτιδήποτε άλλ,ο ενώ βρίσκονται πάνω από τα τηλέφωνά τους, χωρίς να δίνουν σημασία στην οικογένειά τους. Κι εγώ περνάω περισσότερο καιρό με το τηλέφωνο, παρά με ανθρώπους". Τα παιδάκια έχουν γίνει εξπέρ στο να αποφεύγουν τα πάντα για να τα αφήσουν μόνα τους και ήσυχα με το τηλέφωνο.

Ο αριθμός των εφήβων που συναντούν τους φίλους τους σχεδόν κάθε μέρα έπεσε κατά 40% μεταξύ 2000 και 2015 με την πτώση να γίνεται πολύ απότομη πρόσφατα. Λιγότεροι έφηβοι πάνε σε πάρτι, ασχολούνται με ρόλερ, παίζουν μπάσκετ, πηγαίνουν σε πισίνες κλπ. Όλα αυτά έχουν αντικατασταθεί από εικονικούς χώρους προσεγγίσιμους μέσω εφαρμογών και του δικτύου.

Ε και; Θα μπορούσατε να αναρωτηθείτε. Αφού αυτό ευχαριστεί τα παιδιά, πρέπει να τα κάνει και ευτυχή. Μόνο που αν σκέφτεστε έτσι κάνετε λάθος. Οι σχετικές στατιστικές-ψυχολογικές έρευνες αποδεικνύουν πέραν αμφιβολίας ότι η ευτυχία των εφήβων είναι κατά μέσο όρο αντιστρόφως ανάλογη προς τον χρόνο παραμονής μπροστά στην οθόνη. Από την μελέτη των συμπεριφορών δεν διαπιστώθηκε ούτε μία εξαίρεση. Όλες οι "δραστηριότητες οθόνης" συνδέονται με λιγότερη ευτυχία, όλες οι άλλες με περισσότερη! Κι όσο περισσότερο χρόνο περνάνε μπροστά από την οθόνη, τόσο πιο πιθανό είναι να αναφέρουν συμπτώματα κατάθλιψης».

Μια μοναχική και πιο δυστυχισμένη γενιά, με μεγαλύτερη τάση για αυτοκτονία

Βεβαίως, η ανακάλυψη μιας σαφούς στατιστικής συσχέτισης δεν συνιστά και πλήρη απόδειξη μιας σχέσης αιτίου και αιτιατού. Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι τα μη ευτυχή ή τα καταθλιπτικά παιδιά περνάνε περισσότερο καιρό μπροστά στη οθόνη, όχι ότι η οθόνη προκαλεί αυτά τα συμπτώματα. Εντούτοις, πιο εξειδικευμένες πρόσφατες ψυχολογικές μελέτες δείχνουν να στηρίζουν μάλλον ένα τέτοιο συμπέρασμα. Για παράδειγμα, μια συστηματική μελέτη χρηστών Facebook έδειξε ότι όσοι το χρησιμοποιούν περισσότερο είναι λιγότερο ευτυχείς, όταν όμως οι έφηβοι δεν νοιώθουν καλά δεν πάνε στο Facebook. Παρόλο που το Facebook και άλλα παρόμοια σάιτ υποστηρίζουν ότι φέρνουν τους ανθρώπους πιο κοντά στους φίλους τους, το ψυχολογικό πορτρέτο της iGen γενιάς είναι μιας γενιάς μοναχικής και διασπασμένης. Αυτοί που επισκέπτονται τέτοια σάιτ καθημερινά αλλά βλέπουν τους φίλους τους δια ζώσης λιγότερο, τείνουν επίσης να δώσουν στους ερευνητές απαντήσεις όπως «Νοιώθω πολλές φορές μοναξιά», «συχνά νοιώθω έξω από τα πράγματα», «θα ήθελα να έχω περισσότερους καλούς φίλους». Το 2013 σημειώθηκε μια πολύ απότομη αύξηση αναφορών σε μοναξιά, που έχουν παραμείνει έκτοτε σε υψηλά επίπεδα.

Ισχυρή στατιστική συσχέτιση διαπιστώθηκε επίσης ανάμεσα στον χρόνο παρουσίας μπροστά σε οθόνη και στα συμπτώματα κατάθλιψης. Έφηβοι, βαρείς χρήστες κοινωνικών μέσων έχουν 27% μεγαλύτερη πιθανότητα να εμφανίσουν συμπτώματα κατάθλιψης. Αντίθετα, έφηβοι που ασχολούνται με αθλήματα, πάνε στην εκκλησία ή κάνουν ακόμα και περισσότερη δουλειά για τα μαθήματά τους στο σπίτι παρουσιάζουν σημαντικά λιγότερα κρούσματα.

Έφηβοι που ξοδεύουν πάνω από τρεις ώρες τη μέρα μπροστά σε ηλεκτρονικές συσκευές έχουν 35% μεγαλύτερη πιθανότητα να έχουν προδιαθετικό παράγοντα για αυτοκτονία, ένας κίνδυνος πολύ υψηλότερος από αυτόν που προκαλεί η παρακολούθηση τηλεόρασης. Η απομόνωση των νέων έχει μειώσει τις ανθρωποκτονίες μεταξύ τους, έχει όμως αυξήσει τις αυτοκτονίες, μετά το2007 και το 2011, για πρώτη φορά μετά από 24 χρόνια, παρατηρήθηκαν περισσότερες αυτοκτονίες από ανθρωποκτονίες.

Αν τα έξυπνα τηλέφωνα και τα κοινωνικά μέσα εμφανίζονται ως προδιαθετικοί παράγοντες γα την αύξηση των αυτοκτονιών, αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι είναι οι μόνοι, δεδομένου άλλωστε ότι τα ποσοστά εφήβων που αυτοκτονούν άρχισαν να αυξάνουν στη δεκαετία του 1990, πολύ προτού εμφανισθούν τα έξυπνα τηλέφωνα. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει τετραπλασιασθεί η χρήση αντικαταθλιπιτκών φαρμάκων στις ΗΠΑ. Αυτό είναι ένδειξη αύξησης της κατάθλιψης. ‘Η, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι επικριτές των φαρμακοβιομηχανιών, ότι τα αντικαταθλιπτικά αυξάνουν τις αυτοκτονίες.

Προφανώς, η τεχνολογία δεν είναι ο μοναδικός παράγοντας που επηρεάζει την γενική κατάσταση υγείας του αμερικανικού πληθυσμού. Οι μεγάλες μεταβολές στις κοινωνικές σχέσεις και την οικονομία, αλλά και η πολιτική υγείας που επιβάλλουν οι μεγάλες πολυεθνικές του φαρμάκου, είναι επίσης κρίσιμοι διαμορφωτικοί παράγοντες, στους οποίους όμως ήρθαν τώρα να προστεθούν τα smartfones και τα social media.

Εκτός από την μοναξιά που ενισχύουν, τα έξυπνα τηλέφωνα και τα κοινωνικά μέσα εντείνουν επίσης το αίσθημα αποκλεισμού πολλών παιδιών που δεν δέχονται προσκλήσεις στο διαδίκτυο, στο Facebook, το Instagram ή το Snapchat. H τάση αυτή είναι ακόμα πιο έντονη στα κορίτσια. Όποιο παιδί αναρτήσει, για παράδειγμα, μια φωτογραφία στο διαδίκτυο, μπαίνει αυτόματα και σε διαδικασία κρίσης (πόσα likes θα κάνει). Η κρίση δεν θα είναι πάντα ευνοϊκή. Ακόμα, οι αυτοκτονίες είναι λιγότερο συχνές στα κορίτσια, εν μέρει διότι τα αγόρια χρησιμοποιούν πιο αποτελεσματικές μεθόδους αυτοκτονίας, αλλά το ποσοστό τέτοιων περιστατικών αυξάνεται ταχύτερα στα κορίτσια και πλησιάζει τώρα το αντίστοιχο των αγοριών.

Είναι πιθανό ότι οι εντονότερες συνέπειες για τα κορίτσια οφείλονται επίσης στο γεγονός ότι είναι περισσότερο πιθανό να δοκιμάσουν κυβερνο-μπούλινγκ. Τα αγόρια επιδίδονται στο μπούλινγκ με φυσικό τρόπο, ενώ τα κορίτσια το κάνουν υπονομεύοντας την κοινωνική θέση ή τις σχέσεις των θυμάτων τους. Τα κοινωνικά μέσα παρέχουν στις μαθήτριες μια πλατφόρμα για να το κάνουν αυτό, εξοστρακίζοντας και αποκλείοντας άλλα κορίτσια όλο το εικοσιτετράωρο.

Ζημιά στην ικανότητα έλλογης σκέψης

Οι εταιρείες κοινωνικών μέσων αναγνωρίζουν το πρόβλημα και λένε ότι προσπαθούν να αποτρέψουν το κυβερνο-μπούλινγκ. Αλλά αυτές οι προσπάθειες «αποτροπής», αφήνουν τους παρατηρητές πολύ σκεπτικούς, εξαιτίας του καταιγισμού αποκαλύψεων για τον ρόλο των εταιρειών αυτών σε προσπάθειες μαζικής χειραγώγησης ολόκληρων πληθυσμών. Ένα ντοκουμέντο της Facebook που διέρρευσε προβάλλει προς τους διαφημιστές την ικανότητά της να διαγνώσει τη συναισθηματική κατάσταση των εφήβων επί τη βάσει της συμπεριφοράς τους on-line, εντοπίζοντας τις στιγμές που αυτοί χρειάζονται μια «τόνωση της εμπιστοσύνης» τους!

Η συμπεριφορά των παιδιών με τις ηλεκτρονικές συσκευές θυμίζει καταστάσεις εξάρτησης, ενώ το 2014 ένα κοριτσάκι παρολίγο να καεί όταν πήρε φωτιά από την υπερθέρμανση το κινητό της που κρατούσε δίπλα στο κρεβάτι της. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι το κράτημα των ηλεκτρονικών συσκευών δίπλα στο κρεβάτι και η χρήση τους πριν από τον ύπνο, οδηγεί σε μείωση των ωρών ύπνου με πολλές και πολύ άσχημες συνέπειες. Ήδη, το ποσοστό των εφήβων με στέρηση ύπνου (κάτω από επτά ώρες) ανέβηκε κατά 57% εν σχέσει με το 1991. Και πάλι οι έρευνες απέδειξαν ισχυρή στατιστική συσχέτιση μεταξύ ωρών απασχόλησης με ηλεκτρονικές συσκευές και στέρησης ύπνου. Τα παιδιά που χρησιμοποιούν μια συσκευή μέσων (media device) ακριβώς πριν πάνε να κοιμηθούν, είναι περισσότερο πιθανό να κοιμηθούν λιγότερο και λιγότερο καλά και να νυστάζουν στη διάρκεια της ημέρας. Τι διάβασμα βιβλίων και περιοδικών βελτιώνει ελαφρά τον ύπνο, η παρακολούθηση τηλεόρασης τον επιδεινώνει ελαφρά, η χρήση έξυπνων τηλεφώνων τον επιβαρύνει πολύ. Η στέρηση ύπνου συνδέεται με πάρα πολλά θέματα, όπως η επιδείνωση της ικανότητας έλλογης σκέψης, η αυξημένη πιθανότητα ασθενειών, μεγαλύτερο βάρος, υπέρταση, κατάθλιψη και άγχος.

Οι ίδιοι οι σχεδιαστές των έξυπνων τηλεφώνων στην Κοιλάδα του Πυριτίου (Silicon Valley) τα γνωρίζουν αυτά και για τον λόγο αυτό επιβάλλουν στα δικά τους παιδιά μεγάλους περιορισμούς στη χρήση τους.

Υπάρχει όμως και κάτι θετικό και πολύ παρήγορο. Σιγά-σιγά τα ίδια τα παιδιά αρχίζουν να καταλαβαίνουν την αρνητική επίδραση που έχουν οι συσκευές τους πάνω τους!

* Ο Δημήτρης Κωνσταντακόπουλος είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας. Διετέλεσε ειδικός συνεργάτης στο Γραφείο του Πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου με αντικείμενο τις σχέσεις Ανατολής-Δύσης και τον έλεγχο των εξοπλισμών. 

Τα κείμενα που φιλοξενούνται στη στήλη «Ειδήσεις και Απόψεις» του ΑΠΕ- ΜΠΕ δημοσιεύονται αυτούσια και απηχούν τις απόψεις των συγγραφέων και όχι του Πρακτορείου.