Το τέλος του αρχαίου κόσμου δεν ήρθε μέσα σε μια στιγμή. Αντιθέτως, υπήρξε αποτέλεσμα ενός συνόλου μακροχρόνιων και πολύπλοκων διεργασιών που εκφράζεται σαφέστερα με την αλλαγή της κυρίαρχης θρησκείας στο χώρο της Μεσογείου από τον πολυθεϊσμό στον χριστιανισμό.
Κι όμως ο Πλούταρχος αφηγήθηκε μια τόσο όμορφη ιστορία που κατέληξε τελικά αυτή να συμβολίζει συνοπτικά το τέλος του αρχαίου κόσμου και το θάνατο των μεγάλων θεών του. Η ιστορία αναφέρεται στο έργο «Περί των εκλελοιπότων χρηστηρίων» και συνέβη τα χρόνια της βασιλείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα Τιβέριου (42 π.Χ.-37 μ.Χ.). Με αφορμή το θρυλούμενο τέλος του δικού μας κόσμου σκέφτηκα να σας τη θυμίσω.
"Όσο για το ζήτημα αν πεθαίνουν οι δαίμονες, άκουσα μια ιστορία από έναν άνθρωπο που δεν ήταν ούτε άφρονας, ούτε απατεώνας. Ο πατέρας του Αιμιλιανού του ρήτορα, που και κάποιοι από εσάς τον έχετε ακούσει, λεγόταν Επιθέρσης. Ήταν δάσκαλος γραμματικής και ζούσε στην ίδια πόλη με μένα. Αυτός μου είπε ότι κάποτε έκανε ένα ταξίδι στην Ιταλία και επιβιβάστηκε σ'ένα πλοίο που κουβαλούσε εμπορεύματα και πολλούς επιβάτες.
Είχε φτάσει το βράδυ, κοντά στις νήσους Εχινάδες είχε πέσει ο άνεμος και το πλοίο βρισκόταν πιά κοντά στους Παξούς. Οι περισσότεροι επιβάτες ήταν ξύπνιοι, και πολλοί συνέχιζαν να πίνουν έχοντας τελειώσει το δείπνο τους. Ξαφνικά ακούστηκε μια φωνή από τους Παξούς που καλούσε δυνατά κάποιον Θαμούντα, πράγμα που προξένησε έκπληξη. Ο Θαμούς ήταν ο Αιγύπτιος πηδαλιούχος του πλοίου, που όμως το όνομά του δεν το γνώριζαν οι περισσότεροι επιβάτες. Η άγνωστη φωνή τον κάλεσε δύο φορές κι εκείνος έμεινε σιωπηλός, την τρίτη φορά όμως αποκρίθηκε. Εκείνος που τον φώναζε δυνάμωσε τη φωνή του και είπε: "Όταν περάσεις από το Παλώδες, να αναγγείλεις ότι ο μέγας Παν πέθανε".
'ὁπόταν γένῃ κατὰ τὸ Παλῶδες, ἀπάγγειλον ὅτι Πὰν ὁ μέγας τέθνηκε.'
Όταν το άκουσαν αυτό, είπε ο Επιθέρσης, όλοι εξεπλάγησαν και άρχισαν να συζητούν αν ήταν καλύτερο να κάνουν αυτό που πρόσταξε η φωνή ή να μην ανακατευτούν καθόλου και να το αφήσουν. Έτσι ο Θαμούς αποφάσισε ότι αν φυσούσε αέρας, θα παρέπλεε εκείνο το μέρος χωρίς να πει τίποτε, αν όμως κυριαρχούσε νηνεμία και γαλήνη στην περιοχή, θα ανάγγελλε αυτό που άκουσε.
Όταν λοιπόν έφτασε κοντά στο Παλώδες, καθώς δεν υπήρχε άνεμος ούτε κύμα, ο Θαμούς κοιτάζοντας από την πρύμνη προς τη στεριά, είπε, όπως ακριβώς το άκουσε, ότι 'ότι ο μέγας Παν πέθανε'. Δεν είχε προλάβει να τελειώσει και ακούστηκε αναστεναγμός όχι από έναν αλλά από πολλούς και συγχρόνως επιφωνήματα έκπληξης.
'οὐ φθῆναι δὲ παυσάμενον αὐτὸν καὶ γενέσθαι μέγαν οὐχ ἑνὸς ἀλλὰ πολλῶν στεναγμὸν ἅμα' θαυμασμῷ μεμιγμένον'
Επειδή ήταν πολλοί άνθρωποι παρόντες στο πλοίο η ιστορία γρήγορα διαδόθηκε στη Ρώμη και ο Τιβέριος Καίσαρ ζήτησε να του φέρουν τον Θαμούντα. Και ο Τιβέριος πίστεψε τόσο πολύ ότι η ιστορία ήταν αληθινή που ζήτησε να μάθει περισσότερα και να πληροφορηθεί για τον Πάνα."
Αυτός ο τελευταίος αναστεναγμός κι η έκπληξη λέγεται ότι ήταν η αντίδραση των κατώτερων δαιμονικών θεοτήτων που μόλις πληροφορήθηκαν τον θάνατο του Μεγάλου Πάνα κατάλαβαν πώς είχε έρθει και η δική τους ώρα. Θρηνούσαν μ'αυτό τον τρόπο την απώλεια του κόσμου τους.
Σημείωση: Το Παλώδες του Πλουτάρχου ίσως είναι ο αναφερόμενος από τον Στράβωνα Πελώδης λιμήν, το αρχαίο Βουθρωτό στη σημερινή Αλβανία.
