Η μορφή του γελωτοποιού είχε εμπνεύσει πολλούς τα παλαιά χρόνια, υπάρχει ωστόσο μια απεικόνισή του που παραμένει πραγματικό μυστήριο τόσο για τους χαρτογράφους, όσο και για τους ιστορικούς και κρυπτογράφους.

Πρόκειται για την αναπαράσταση μιας προτομής γελωτοποιού βασιλικής αυλής, με τα μπιχλιμπίδια και τα καμπανάκια του, στο πρόσωπο του οποίου έχει ξεδιπλωθεί ο παγκόσμιος χάρτης του γνωστού κόσμου κατά τον 16ο αιώνα.

Και παρά το γεγονός ότι η γκραβούρα έχει μπει στο μικροσκόπιο της επιστήμης αναρίθμητες φορές, ακόμα και σήμερα μόνο σπέκουλες μπορούν να διατυπωθούν για το πότε, το πώς και το γιατί εμφανίστηκε αυτός ο χάρτης.

Το μεγαλύτερο αίνιγμα της δυτικής χαρτογραφίας, όπως έχει χαρακτηριστεί από όποιον ασχολήθηκε στα σοβαρά μαζί του, συνεχίζει να πονοκεφαλιάζει τους ειδικούς, καθώς ανθίσταται πεισματικά σε κάθε απόπειρα εξιχνίασης των μυστικών του.

Για ποιον φτιάχτηκε το χαρακτικό; Και τι ήθελε να πει ο δημιουργός του; Απάντηση ίσως να μην πάρουμε ποτέ, κάποιοι ωστόσο δεν αποθαρρύνονται και τσαλαβουτούν στην επικράτειά του προσπαθώντας να φέρουν στην επιφάνεια τα αφανέρωτα μυστικά του…

Τι ξέρουμε

Παρά τις επτασφράγιστες πύλες του, κάποια πράγματα είναι γνωστά για τον Χάρτη του Γελωτοποιού, όπως τον αποκαλούν συνήθως οι κρυπτογράφοι. Ξέρουμε, για παράδειγμα, πως η χαλκογραφία έχει διαστάσεις 35,5x48,2 εκατοστών και, σύμφωνα με την επικρατέστερη θεωρία, τυπώθηκε κάπου μεταξύ 1580-1590.

Κι αυτό γιατί η απεικόνιση του κόσμου μοιάζει πολύ με τον χάρτη του φλαμανδού χαρτογράφου Ορτέλιους, ο οποίος είχε τυπώσει τον Μάιο του 1570 τον πρώτο σύγχρονο άτλαντα της νέας εποχής, το περιβόητο «Θέατρο του Κόσμου» (Theatrum Orbis Terrarum). Οι οβάλ χάρτες του Ορτέλιους έγιναν κοινός τόπος στην Ευρώπη των τελών του 16ου και των αρχών του 17ου αιώνα.

Τι εικάζουμε

Κι από δω αρχίζει το μυστήριο: γιατί έβαλε ο δημιουργός τον χάρτη της γνωστής οικουμένης μέσα σε στολή γελωτοποιού; Ποιον ακριβώς κοροϊδεύει ο βασιλικός παλιάτσος και για ποιον λειτουργεί η αλληγορία;

Ακόμα χειρότερα, ο Χάρτης του Γελωτοποιού δεν ήταν η πρώτη φορά που κάποιος σκέφτηκε να χλευάσει τον κόσμο βάζοντάς τον στο πρόσωπο ενός επαγγελματία διασκεδαστή. Το ίδιο ακριβώς έκανε το 1575 ο γάλλος χαρτογράφος Jean de Gourmont.

Παρά το γεγονός ότι ο δικός του χάρτης είναι ελαφρώς μικρότερος και πιο οβάλ σε σχήμα, οι ομοιότητες των δύο αναπαραστάσεων παραμένουν εντυπωσιακές, κάτι που η ακαδημαϊκή κοινότητα δεν θεωρεί καθόλου συμπτωματικό. Ο χάρτης του Gourmont ενέπνευσε πιθανότατα τον δημιουργό του Χάρτη του Γελωτοποιού, η ταυτότητα του οποίου παραμένει επίσης μυστήριο.

Στην αριστερή γωνία διαβάζουμε το όνομα «Orontius Fineus», τη λατινική εκδοχή του γάλλου μαθηματικού και χαρτογράφου Oronce Finé. Ωραία, είπαν κάποιοι, αυτός είναι ο δημιουργός, καθώς ο γεωγράφος είχε δημοσιεύσει το 1531 τη δική του άποψη για τον Παγκόσμιο Άτλαντα. Μόνο που ο Finé πέθανε το 1555, σε ηλικία 50 ετών, πολύ πριν από την πιθανολογούμενη ημερομηνία κυκλοφορίας του Χάρτη του Γελωτοποιού δηλαδή.

Μια διαφορετική γραμμή σκέψης θέλει τον αινιγματικό χάρτη να γελοιοποιεί την αναπαράσταση του Finé, ο οποίος είχε μπει στη φυλακή το 1524 επειδή χρησιμοποιούσε την αστρολογία για προβλέψεις, ακόμα και για σοβαρές ιατρικές αποφάσεις. Ποια η πραγματική σχέση του Finé με τη δημιουργία του χάρτη, ποιος να πει;

Άλλοι πάλι ακαδημαϊκοί πιστεύουν ότι ο χαρτογράφος ήταν ο Epichthonius Cosmopolites, το όνομα του οποίου εμφανίζεται στο παραπάνω διακοσμητικό πλαίσιο: «Ο Δημόκριτος ο Αβδηρίτης γέλασε μαζί του, ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος έκλαψε πάνω του και ο Epichthonius Cosmopolites το απεικόνισε». Ποιος είναι όμως αυτός ο Epichthonius Cosmopolites που τολμά να αναμετρηθεί με τα ιερά τέρατα της αρχαιοελληνικής σκέψης; Αποδείξεις ότι έζησε ένας τέτοιος άνθρωπος δεν έχουμε στα χέρια μας, κάτι που βαθαίνει το αίνιγμα και πυροδοτεί μια νέα σειρά υποθέσεων.

Γιατί παραδοσιακά ο γελωτοποιός ήταν ο μόνος άνθρωπος που μπορούσε να καυτηριάσει ανοιχτά τη μοναρχία, χωρίς συνέπειες τουλάχιστον. Κι έτσι κάποιοι μελετητές καταλήγουν πως ο χάρτης δημιουργήθηκε ως σχόλιο για την ανακρίβεια των χαρτών της εποχής, μιας εποχής που έμελλε να γνωρίσει τεράστιες ανακαλύψεις και βαθιές κοινωνικο-πολιτικές αλλαγές. Και μιλάμε εξάλλου για μια ιστορική περίοδο όπου οι οπτικές αναπαραστάσεις του κόσμου εξυπηρετούσαν σαφείς πολιτικούς σκοπούς.

Απολαύστε, ενδεικτικά, τον χάρτη της αμερικανικής ηπείρου που δημοσίευσαν το 1562 στην Αμβέρσα ο ισπανός χαρτογράφος Ντιέγκο Γκουτιέρες και ο ολλανδός χαράκτης Χιερόνιμους Κοκ και ήταν γεμάτος από θαλάσσια τέρατα, εξωτική χλωρίδα και πανίδα, γοργόνες και μυστηριώδεις πολιτισμούς! Καμιά σχέση με την πραγματικότητα κοντολογίς…

Ήταν πράγματι αλληγορία για μια κατάφωρα ιδεολογική εποχή που δεν νοιαζόταν ούτε για την ακρίβεια των γεωγραφικών αναπαραστάσεών της; Ήταν ένα σχόλιο πάνω στην έννοια της οικουμενικής αλήθειας και της εντελώς αναξιόπιστης ενσάρκωσής της, βορά στην απαρέγκλιτη κοινωνική και πολιτική ιεραρχία;

Ή μήπως το μήνυμά του ήταν σαφώς πιο πεσιμιστικό; Η λατινική μετάφραση εξάλλου της φράσης του «Εκκλησιαστή», «ματαιότης ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης», δεν μπορεί να βρίσκεται τυχαία εκεί. Ο δημιουργός θρηνεί πιθανότατα για τη ματαιοδοξία του κόσμου και την αφέλεια όσων πιστεύουν σε δοξασίες, όπως υποδεικνύουν οι λατινικές παροιμίες που βλέπουμε και σε άλλα σημεία, λες και όλα είναι ψεύτικα.

Μήπως ήταν αυτή η άβολη αλήθεια που θέλησε να μοιραστεί μαζί μας ο αινιγματικός δημιουργός; Ότι ο κόσμος είναι ζοφερός, παράλογος και επικίνδυνος και κάθε αλήθεια που πιστεύουμε ακράδαντα δεν είναι παρά σχετική έννοια και αντικείμενο προσωπικής προτίμησης;