Η στιγμή που πάτησε για πρώτη φορά άνθρωπος το πόδι του στη Σελήνη στις 20 Ιουλίου του 1969 σηματοδότησε ένα ορόσημο στην ιστορία της εξερεύνησης του διαστήματος και των επανδρωμένων διαστημικών αποστολών.

Αλλά ο δρόμος μέχρι την άφιξη στο φεγγάρι ήταν μακρύς και επίπονος κι ο Ρώσος μαθηματικός Κονσταντίν Τσιολκόφσκι ήταν ένα από τα λαμπρά μυαλά που τον άνοιξαν στρώνοντας το έδαφος για την επιτυχία του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος.

Στις 4 Οκτωβρίου του 1957 η ΕΣΣΔ εκτόξευσε τον πρώτο τεχνητό δορυφόρο με τον πύραυλο R-7. Με την πτήση του στο διάστημα ο Sputnik-1 προκάλεσε δέος στην ανθρωπότητα και πανικό στις ΗΠΑ, μήπως μείνουν πίσω στην κούρσα του διαστήματος. Αλλά η εκτόξευση του Sputnik δεν θα είχε συμβεί ποτέ αν δεν είχε ανοίξει το δρόμο ο Τσιολκόφσκι, πατέρας κατά πολλούς της θεωρητικής αστροναυτικής και οραματιστής που ενέπνευσε ακόμη και τον Άρθουρ Κλαρκ. «Είναι δύσκολο να αποτιμήσει κανείς στις σωστές, τεράστιες διαστάσεις της την επιρροή που άσκησε ο Τσιολκόφσκι στη γενιά των Σοβιετικών σχεδιαστών πυραύλων που έφτιαξαν τον Sputnik», λέει ο Ασίφ Σίντικι, ειδικός στην εξερεύνηση του διαστήματος και καθηγητής του Πανεπιστημίου Φόρνταμ.

Το διάστημα στοίχειωνε τα όνειρα του Τσιολκόφσκι από παιδί

Ο Τσιολκόφκσι ήταν μάλλον ταπεινής καταγωγής, γεγονός το οποίο φρόντιζε να επισημαίνει αργότερα το κομμουνιστικό καθεστώς. Γιος Πολωνού πατριώτη που απελάθηκε στη Ρωσία λόγω της επαναστατικής πολιτικής του δράσης και μιας μορφωμένης Ρωσίδας ο Τσιολκόφσκι γεννήθηκε το 1857 στην πόλη Καλούγκα, περίπου 200 χλμ νοτιοδυτικά της Μόσχας.

Στην ηλικία των δέκα κόλλησε οστρακιά, ο υψηλός πυρετός του προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στην ακοή και γι’ αυτό παράτησε το σχολείο και έγινε αυτοδίδακτος -λόγος για τον οποίο περηφανευόταν αργότερα τονίζοντας ότι «πέρα από τα βιβλία δεν είχα άλλους δασκάλους».

Στην ύστερη εφηβεία του μετακόμισε στη Μόσχα για να μελετήσει στη φημισμένη Βιβλιοθήκη Ρουμιάντζεφ όπου ανακάλυψε τα έργα του Ιουλίου Βερν. Πολλές από τις διαστημικές περιπέτειες του Βερν, όπως το «Από τη Γη στη Σελήνη» και το «Πάνω σ’ έναν Κομήτη» ήταν την εποχή εκείνη πολύ δημοφιλή στο παγκόσμιο αναγνωστικό κοινό κι ο Τσιολκόφσκι ενθουσιάστηκε με τις περιγραφές του για την πρόωση των πυραύλων, τα ταξίδια στο διάστημα και την επίσκεψη στη Σελήνη.

Ο Τσιολκόφσκι όχι μόνον απέδειξε ότι ένα γιγαντιαίο κανόνι, όπως αυτό που περιγράφει ο Βερν στο «Από τη Γη στη Σελήνη» για την εκτόξευση ανθρώπων στο φεγγάρι θα σκότωνε αναπόφευκτα τους επιβάτες λόγω των ακραίων δυνάμεων της επιτάχυνσης, αλλά ανέπτυξε και δικές του θεωρίες για την πρόωση. Σκέφθηκε ότι για να ξεφύγει κανείς από τη βαρυτική έλξη της Γης και να επιχειρήσει ταξίδι στο διάστημα θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει υγρά καύσιμα και τη σωστή αναλογία ώσης, ταχύτητας και μάζας και ανέπτυξε τη θεωρία του, που έμελλε να γίνει αργότερα γνωστή ως «Εξίσωση του Τσιολκόφσκι» ή ως «ιδανική πυραυλική εξίσωση». Οι υπολογισμοί του συνιστούν πιθανώς την πρώτη επιστημονικά υγιή πρόταση για τη χρήση πυραύλων για διαστημικά ταξίδια και αποτέλεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης πυραυλικής επιστήμης.

Αντλώντας έμπνευση από τον Βερν ο Τσιολκόφσκι δημιούργησε και δικές του ιστορίες επιστημονικής φαντασίας προκειμένου να διαδώσει τις επιστημονικές βάσεις, στις οποίες βασίζονταν οι «απίστευτες ιδέες του». 

Στο έργο του «Άνθρωπος στη Σελήνη» του 1892 ο πρωταγωνιστής σε εμπύρετη κατάσταση ονειρεύεται ότι βρίσκεται μ’ έναν φίλο του στο φεγγάρι και περιγράφει όχι μόνον το ψύχος, το σκοτάδι και την έλλειψη βαρύτητας, αλλά και άλλες λεπτομέρειες που το κάνουν να φαντάζει περισσότερο σαν επιστημονική διάλεξη, όπως στο σημείο όπου εξηγεί ότι η βαρυτική έλξη που ασκείται στη Σελήνη είναι έξι φορές μικρότερη από εκείνη στη Γη λόγω του μικρότερου όγκου και πυκνότητας της σύνθεσής της. Καρλ Σέιγκαν. 

Αντλώντας έμπνευση από τον Βερν ο Τσιολκόφσκι δημιούργησε και δικές του ιστορίες επιστημονικής φαντασίας προκειμένου να διαδώσει τις επιστημονικές βάσεις, στις οποίες βασίζονταν οι «απίστευτες ιδέες του». Στο έργο του «Άνθρωπος στη Σελήνη» του 1892 ο πρωταγωνιστής σε εμπύρετη κατάσταση ονειρεύεται ότι βρίσκεται μ’ έναν φίλο του στο φεγγάρι και περιγράφει όχι μόνον το ψύχος, το σκοτάδι και την έλλειψη βαρύτητας, αλλά και άλλες λεπτομέρειες που το κάνουν να φαντάζει περισσότερο σαν επιστημονική διάλεξη, όπως στο σημείο όπου εξηγεί ότι η βαρυτική έλξη που ασκείται στη Σελήνη είναι έξι φορές μικρότερη από εκείνη στη Γη λόγω του μικρότερου όγκου και πυκνότητας της σύνθεσής της.

«Η Γη είναι το λίκνο της ανθρωπότητας, αλλά δεν μπορείς να ζεις για πάντα στο λίκνο»

Σε άλλα έργα του, όπως στο «Όνειρα της Γης και του Ουρανού» του 1895 περιγράφει τον αποικισμό του διαστήματος από τους ανθρώπους, ενώ παραθέτει και σκίτσα με εξορύξεις σε αστεροειδής και θερμοκήπια στο διάστημα. Οι ιστορίες του, αν και δεν ήταν λογοτεχνικά έργα υψηλής αισθητικής αξίας, «ήταν παιδαγωγικά μέσα για την κατανόηση των ταξιδιών στο διάστημα», λέει ο Σίντικι. Σε άλλα έργα του, όπως στο «Όνειρα της Γης και του Ουρανού» του 1895 περιγράφει τον αποικισμό του διαστήματος από τους ανθρώπους, ενώ παραθέτει και σκίτσα με εξορύξεις σε αστεροειδής και θερμοκήπια στο διάστημα. Οι ιστορίες του, αν και δεν ήταν λογοτεχνικά έργα υψηλής αισθητικής αξίας, «ήταν παιδαγωγικά μέσα για την κατανόηση των ταξιδιών στο διάστημα», λέει ο Σίντικι.

Ο Τσιολκόφσκι πίστευε επίσης στην ουτοπική φιλοσοφική θεωρία του ρωσικού κοσμισμού -ενός είναι θρησκευτικό-φιλοσοφικού ρεύματος, που βασίζεται σε μια ολιστική κοσμοαντίληψη ότι τα πάντα στο σύμπαν, από τους ανθρώπους μέχρι τον απειροελάχιστο κόκκο άμμου- διαθέτουν κάποιο επίπεδο συνειδητότητας κι όταν οι άνθρωποι πεθάνουν, απλώς μετατίθεται στο διάστημα έτοιμοι να αναστηθούν σ’ έναν πλανήτη πολύ μακριά από τη Γη. Η προσήλωσή του σ’ αυτή τη θεωρία ήταν που τον ώθησε να γράψει ότι «η Γη είναι το λίκνο της ανθρωπότητας, αλλά δεν μπορείς να ζεις για πάντα στο λίκνο», φράση που αναπαρήγαγε αργότερα ο Καρλ Σέιγκαν.

Η αναγνώριση του οραματιστή των διαστημικών ταξιδιών

Τα κείμενα και η έρευνά του για τα ταξίδια στο διάστημα είναι σήμερα δημοφιλή στη Ρωσία, αλλά για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο Τσιολκόφσκι έζησε στην αφάνεια. Η επιστημονική κοινότητα αδιαφορούσε συχνά για τις ιδέες του για υγρά προωθητικά καύσιμα και αποικισμό του διαστήματος κυρίως επειδή δεν είχε λάβει επίσημη εκπαίδευση, δεν είχε διασυνδέσεις με την απολυταρχία και επειδή οι οραματισμοί του φάνταζαν εξωπραγματικοί. Αλλά τα πράγματα άλλαξαν με την Οκτωβριανή επανάσταση του 1917 καθώς οι ιδέες του που αναπτύχθηκαν ανεπηρέαστες από επιδράσεις από το εξωτερικό και η σοβιετο-κεντρική ιδεολογία του ταίριαζαν γάντι σ’ ένα νέο καθεστώς που ήθελε να τονίσει την εθνική υπερηφάνεια. Τη δεκαετία του 1920, όταν ο Τσιολκόφσκι διήνυε την έκτη δεκαετία της ζωής του, τυπώθηκαν εκατομμύρια αντίτυπα των έργων του και χρησιμοποιήθηκαν ως εργαλεία προπαγάνδας ενός ολοκληρωτικού κράτους που προσπαθούσε να αποδείξει την υπεροχή του.

Εκείνες τις δεκαετίες του 1920 και του 1930, που οι πρωτεργάτες του σοβιετικού διαστημικού προγράμματος ήταν ακόμη παιδιά, ο Τσιολκόφσκι απέκτησε σχεδόν μυθικές διαστάσεις λέγοντας στους συμπατριώτες του ότι ήταν εφικτή η εξερεύνηση του διαστήματος. Και πράγματι με την «εξίσωση του Τσιολκόφσκι» ως βάση και τις ιστορίες επιστημονικής φαντασίας του ως πηγή έμπνευσης ήταν που άνθρωποι σαν τον Τυχονράνοφ, τον Γκλούσκο και τον Σεργκέι Πάβλοβιτς Κορολιόφ έστειλαν μερικές δεκαετίες αργότερα τον πρώτο δορυφόρο και τον πρώτο άνθρωπο, τον Γιούρι Γκαγκάριν στο διάστημα.

«Του αξίζει να θεωρείται ένας από τους μεγάλους πρωτοπόρους της διαστημικής εποχής», λέει ο καθηγητής Αστροναυτικής του USC Μάικ Γκράντμαν. «Η επίδραση του στην επόμενη γενιά ανθρώπων που έθεσαν σε εφαρμογή το σοβιετική διαστημικό πρόγραμμα δεν χωρά καμία αμφισβήτηση». Ο Τσιολκόφσκι πέθανε στις 19 Σεπτεμβρίου του 1935. Το σπίτι του στην Καλούγκα έχει μετατραπεί σε μουσείο αφιερωμένο στον άνθρωπο που συνέλαβε την ιδέα του διαστημικού ανελκυστήρα, των διαστημικών στολών κι έμαθε στους Ρώσους να κάνουν όνειρα για το διάστημα και να προσπαθούν να φθάσουν στα αστέρια...