Η «μεγάλη εξόρμηση» των Βαλκανικών Πολέμων αποτέλεσε τη «ρεβάνς» του ελληνικού στρατού για την ήττα του «Μαύρου '97» από τους Οθωμανούς, πολλαπλασίασε την έκταση της χώρας και έβαλε την Ελλάδα στη διεθνή «σκακιέρα» εν όψει της μεγάλης σύγκρουσης του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου.
Ωστόσο, η νικηφόρα έκβαση του Α' Βαλκανικού Πολέμου δεν έθεσε τέλος στο ζήτημα, καθώς οι διαφορές με τη Βουλγαρία – που οραματιζόταν τη «Μεγάλη Βουλγαρία» της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου και είχε χάσει για λίγο το «έπαθλο» της Θεσσαλονίκης- ήταν αγεφύρωτες, καθιστώντας αναπόφευκτη εξέλιξη τη διάσπαση του ενιαίου βαλκανικού μετώπου και τη σύγκρουση μεταξύ των μέχρι πρότινος συμμάχων.
Η πορεία προς τη σύγκρουση
Η ελληνική πλευρά είχε ήδη προετοιμαστεί, σε διπλωματικό και στρατιωτικό επίπεδο, για τη σύγκρουση με τη Βουλγαρία, υπογράφοντας συνθήκη συμμαχίας με τη Σερβία και μεταφέροντας τον κύριο όγκο του ελληνικού στρατού στην κεντρική Μακεδονία μετά τη λήξη των επιχειρήσεων κατά των Οθωμανών στην Ήπειρο.
Στο μεσοδιάστημα μεταξύ του Α' και του Β' Βαλκανικού, όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, οι σχέσεις μεταξύ του ελληνικού και του βουλγαρικού στρατού ήταν τεταμένες, με επεισόδια/ αψιμαχίες στις περιοχές συγκυριαρχίας, μια κατάσταση που δεν βελτιωνόταν από την παρουσία βουλγαρικών δυνάμεων στην περιοχή της Θεσσαλονίκης. Η παραίτηση της κυβέρνησης Γκέσωφ και η διαδοχή της από τον Σ. Ντάνεφ- πιο δεκτικό στη «γραμμή» του βουλγαρικού επιτελείου- πρακτικά σήμανε πως «ο κύβος είχε ριφθεί» οριστικά: Η Βουλγαρία θα χτυπούσε τους δύο πρώην συμμάχους της, εξέλιξη για την οποία η Ελλάδα και η Σερβία ετοιμάζονταν.
Ο ακήρυκτος πόλεμος
Η εντολή προς τους διοικητές των βουλγαρικών στρατευμάτων να επιτεθούν εναντίον του ελληνικού και του σερβικού στρατού δόθηκε στις 15 Ιουνίου (για να εκτελεστεί 24 ώρες μετά), με σκοπό την κατάληψη όσο το δυνατόν περισσότερων εδαφών πριν τη διαμεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων. Η βουλγαρική επίθεση άρχισε το απόγευμα της 16ης Ιουνίου, σε Ελευθερές, Νιγρίτα, Μπέροβα και Καρασούλι, ενώ παράλληλα ο βουλγαρικός στρατός χτυπούσε τους Σέρβους, καταλαμβάνοντας το πρωί της 17ης Ιουνίου τη Γευγελή.
Με τον ακήρυκτο πόλεμο να έχει ξεκινήσει, προτεραιότητα για τις ελληνικές δυνάμεις αποτελούσε η εκκαθάριση της Θεσσαλονίκης: Ο αρχιστράτηγος βασιλιάς Κωνσταντίνος απέστειλε διαταγή το μεσημέρι της 17ης στον διοικητή της 2ης Μεραρχίας να δώσει τελεσίγραφο στον Βούλγαρο διοικητή των δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη να αποχωρήσει με τη βουλγαρική δύναμη αφοπλισμένη.
Ανταπόκριση δεν υπήρξε, οπότε τα ελληνικά στρατεύματα επιτέθηκαν εναντίον των βουλγαρικών στρατώνων, εξουδετερώνοντας τη βουλγαρική δύναμη στο σύνολό της μέχρι το επόμενο πρωί, με απώλειες 60 νεκρούς, 17 τραυματίες και 1.360 αιχμαλώτους για τη βουλγαρική πλευρά (18 νεκροί και 17 τραυματίες για την ελληνική).
Ο Κωνσταντίνος κατέφθανε στη Θεσσαλονίκη ενώ ολοκληρωνόταν η εκκαθάρισή της. Ο Ελληνικός Στρατός περνούσε άμεσα στην αντεπίθεση.
Στις 17 Ιουνίου, οι βουλγαρικές δυνάμεις κατείχαν την γραμμή Βερτίσκος-Πολύκαστρο, ενώ παράλληλα σχεδίαζαν και σχέδιο κατάληψης της Θεσσαλονίκης στις 19 του ίδιου μήνα. Ο Ελληνικός Στρατός αντέδρασε έγκαιρα και με επιθετικές ενέργειες ανάγκασε τη βουλγαρική πλευρά σε άμυνα στην τοποθεσία Κιλκίς-Λαχανά.
Η μορφολογία της τοποθεσίας προσφερόταν για αποτελεσματικό αμυντικό αγώνα, ενώ ταυτόχρονα παρουσίαζε μεγάλες δυσκολίες στις κινήσεις τμημάτων πεζικού προς βορρά και ανατολή.
Το σχέδιο επίθεσης των ελληνικών δυνάμεων προέβλεπε την προέλαση βόρεια και ανατολικά: οι 2η, 3η, 4η, 5η και 10η Μεραρχίες, καθώς και η Ταξιαρχία ιππικού θα κατευθύνονταν προς τον τομέα του Κιλκίς, ενώ οι 6η και 7η Μεραρχίες προς τον Λαχανά. Η 2η βουλγαρική Στρατιά εγκατέστησε αμυντικά μια μεραρχία και τρεις ταξιαρχίες πεζικού, ενώ διέθετε και ένα σύνταγμα ιππικού για την εκτέλεση αντεπιθέσεων.
Λόγω της απόκλισης των κατευθύνσεων επίθεσης προς τα βόρεια (Κιλκίς) και ανατολικά (Λαχανά) το πεδίο της μάχης διαχωρίζονταν στους δύο αυτούς ξεχωριστούς τομείς.
Τα ελληνικά τμήματα απώθησαν τις βουλγαρικές προφυλακές από το πρωί της 19ης Ιουνίου. Το βράδυ της ίδιας μέρας οι ελληνικές μεραρχίες είχαν καταλάβει το ύψωμα Γερμανικό, το χωριό Όσσα Θεσσαλονίκης και την περιοχή Σκεπαστού.
Το πρωί της επομένης εξαπολύθηκε η κύρια ελληνική επίθεση. Καθόλη τη διάρκεια της μάχης οι 1η και 6η Μεραρχίες προσπάθησαν με σκληρότατους αγώνες να πλησιάσουν σε απόσταση εφόδου την κύρια βουλγαρική τοποθεσία. Τα πυρά όμως της βουλγαρικής πλευράς υπήρξαν φονικότατα, καθώς η περιοχή ήταν εντελώς ακάλυπτη και ευνοούσε την άριστη παρατήρηση για τον αμυνόμενο με εκτεταμένα πεδία βολής. Παρόλα αυτά η 7η Μεραρχία συνέχισε επιτυχώς την προέλαση και εισήλθε στη Νιγρίτα.
Στις 21 Ιουνίου το μεσημέρι το ελληνικό πεζικό έφτασε σε απόσταση εφόδου και εξαπέλυσε γενική εφόρμηση δια της λόγχης. Στις 16.00 ο Ελληνικός Στρατός εισήλθε στον Λαχανά καταδιώκοντας τα υποχωρούντα βουλγαρικά τμήματα μέχρι τα τελευταία υψώματα προς την πλευρά της κοιλάδας του Στρυμώνα.
Η συντριβή των βουλγαρικών τμημάτων θα ήταν ολοκληρωτική αν η 7η Μεραρχία καταλάμβανε εγκαίρως την γέφυρα του Στρυμώνα και απέκοπτε έτσι την βουλγαρική υποχώρηση προς τις Σέρρες.
Ηγετικό ρόλο στη μάχη αυτή είχε και ο Φωκίων Διαλέτης ως διοικητής του 1ου Συντάγματος Πεζικού.
Στον τομέα Κιλκίς ο ελληνικός στρατός ύστερα από επίμονες μάχες υποχρέωσε την βουλγαρική πλευρά σε σύμπτυξη με αποτέλεσμα την κατάληψη των βουλγαρικών προφυλακών από την πρώτη μέρα.
Το πρωί της 20ης Ιουνίου παρόλη τη γενική επίθεση που εξαπολύθηκε η διάσπαση της αμυντικής γραμμής δεν επετεύχθη. Όμως μέχρι το απόγευμα οι ελληνικές Μεραρχίες πλησίασαν σε απόσταση εφόδου έχοντας προωθηθεί στη γραμμή: Κάστρο - Μεγάλη Βρύση - Κρηστώνη - Κάτω Ποταμιά - Ακροποταμιά. Το ελληνικό Γενικό Επιτελείο στοχεύοντας στην ταχεία κατάληψη του Κιλκίς διέταξε την πραγματοποίηση νυχτερινής επίθεσης.
Η νυχτερινή επίθεση όμως λόγω προβλημάτων συντονισμού εξαπολύθηκε μόνο από την 2η Μεραρχία στις 3.30 π.μ. ενώ τις πρώτες πρωινές ώρες είχαν καταληφθεί στρατηγικές θέσεις στα ανατολικά της πόλης. Με την αυγή, στις 21 Ιουνίου, πραγματοποιήθηκε σφοδρή επίθεση από το σύνολο των διατιθέμενων Μεραρχιών με συνεχείς εφόδους.
Στις 9.30 π.μ. διασπάστηκε η βουλγαρική αμυντική γραμμή και ο Ελληνικός Στρατός απελευθέρωσε το Κιλκίς.
Η μάχη Κιλκίς-Λαχανά υπήρξε από τις φονικότερες της νεώτερης ελληνικής ιστορίας.
Οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού ήταν 8.828 νεκροί και τραυματίες.
Για να γίνει αντιληπτό, κατά τον Β'ΠΠ το 1940-1941, ο Ελληνικός Στρατός είχε 17.500 νεκρούς.
Παράλληλα η μάχη αποτελεί από τις πιο ένδοξες σελίδες της, που επιτεύχθηκε ως απόρροια του υψηλού ηθικού, ηρωισμού και ανδρείας των ελληνικών τμημάτων, αν και τέθηκαν ζητήματα ορθής διοίκησης και διαχείρισης των δυνάμεων.
Τις επόμενες ημέρες ο Ελληνικός Στρατός συνέχισε την προέλασή του βόρεια προς τη Δοϊράνη.
