Το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» που γράφτηκε από τον Αλεξάντρ Σολζενίτσιν είναι το χρονικό των στρατοπέδων συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας για πολιτικούς κρατουμένους στη Σοβιετική Ένωση.

"Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ": Χρονικό των στρατοπέδων συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας για πολιτικούς κρατούμενους («Γκουλάγκ») στη Σοβιετική Ένωση, γραμμένο από τον νομπελίστα ρώσο συγγραφέα Αλεξάντρ Σολζενίτσιν (γεν. 1918). Αποτέλεσε ένα από τα κύρια όπλα της Δύσης στην ιδεολογική της αντιπαράθεση με τη Σοβιετική Ένωση, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Για τους Σοβιετικούς και τους συνοδοιπόρους τους, το βιβλίο εντασσόταν στη «φθηνή αντικομουνιστική προπαγάνδα».

Το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» γράφτηκε μεταξύ 1958 και 1968, κάτω από αντίξοες συνθήκες. Ο Σολζενίτσιν, με μακρόχρονη θητεία και ο ίδιος σε «Γκουλάγκ» (ρώσικο αρκτικόλεξο για την «Ανώτατη Διοίκηση των Επανορθωτικών Στρατοπέδων Εργασίας»), βρισκόταν υπό τη διαρκή παρακολούθηση της KGB και αναγκαζόταν να αλλάζει συχνά τόπο κατοικίας. Το μεγαλύτερο μέρος του γράφτηκε στην ασφαλή ντάτσα του τσελίστα Μτσίσλαβ Ροστροπόβιτς, που λόγω της διασημότητάς του βρισκόταν στο απυρόβλητο.

Το βιβλίο αποτελεί ένα δημιουργικό μείγμα δημοσιογραφίας και ιστορίας. Ο Σολζενίτσιν μετέφερε στο χαρτί τη δική του εμπειρία στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας (1945-1953) και τις μαρτυρίες 227 συγκρατουμένων του. Τα χειρόγραφα του βιβλίου αποτυπώθηκαν σε μικροφίλμ και διοχετεύθηκαν στη Δύση, όπου κυκλοφόρησε με μεγάλη επιτυχία στις 28 Δεκεμβρίου 1973. Στη Σοβιετική Ένωση διανεμήθηκε από χέρι σε χέρι σε αυτοσχέδιες εκδόσεις («σαμιζντάτ») και επισήμως 16 χρόνια αργότερα, την εποχή της «περεστρόικα» του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ.

Ο Σολζενίτσιν, ένας από τους σημαντικότερους και πιο γνωστούς σοβιετικούς διαφωνούντες, θεωρεί ότι απαρχή των Γκουλάγκ βρίσκεται στο διάταγμα που εξέδωσε ο Λένιν λίγο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Από αυτό το σημείο ξεκινά την αφήγησή του ο συγγραφέας και την ολοκληρώνει το 1956, με την αποκήρυξη και την αποκαθήλωση του Στάλιν από τον νέο ισχυρό άνδρα Νικήτα Χρουστσόφ και το 20ο συνέδριο του ΚΚΣΕ.

Ο Σολζενίτσιν υποστηρίζει ότι το Γκουλάγκ είναι σύμφυτο με τον «υπαρκτό σοσιαλισμό» και δεν είναι μια σταλινική παρένθεση, όπως πιστευόταν μέχρι τότε από πολλούς αριστερούς στη Δύση. Χωρίς την απειλή της φυλάκισης, η Σοβιετική Ένωση δεν θα μπορούσε να κυβερνηθεί και χωρίς την καταναγκαστική εργασία εκατομμυρίων διαφωνούντων δεν μπορούσε να αναπτυχθεί οικονομικά, κυρίως στους τομείς των έργων υποδομής. Άλλωστε, το διάταγμα που προέβλεπε τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας παρέμεινε ενεργό έως το 1989, οπότε και καταργήθηκε. Υπολογίζεται ότι 20 εκατομμύρια «ζεκ» (πολιτικοί κρατούμενοι) πέρασαν από τα σοβιετικά Γκουλάγκ και γύρω στα 8-10 εκατομμύρια άφησαν σ' αυτά την τελευταία τους πνοή.

Ένα από τα βασικά στοιχεία του βιβλίου είναι το χιούμορ του συγγραφέα, συχνά σαρκαστικό και ειρωνικό, που μετριάζει την αβάσταχτη σκληρότητα των περιγραφών του. Στα ελληνικά το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» κυκλοφόρησε το 1974 από τις εκδόσεις «Πάπυρος».