Κάπου στο κέντρο της αχανούς Ρωσίας, στα νότια Ουράλια Όρη, κρύβεται μια μικρή λίμνη, η Καράτσεϊ. Η πανέμορφη υδάτινη έκταση, ξεπροβάλει μέσα από το ορεινό τοπίο, για να σαγηνεύει καθώς το γαλάζιο χρώμα των νερών ενώνεται με το πράσινο δάσος. Όμως, η ομορφιά αυτή κρύβει ένα θανατηφόρο μυστικό.

Σαν μια... Σειρήνα της φύσης, προσελκύει με το κάλος της τον κάθε Οδυσσέα, που αν κάνει το λάθος και υποκύψει στη γοητεία της, κινδυνεύει με βέβαιο θάνατο! Ο λόγος είναι απλός, αν και αθέατος: Πρόκειται για το πιο μολυσμένο μέρος σε ολόκληρο τον πλανήτη Γη, λόγω των υψηλών επιπέδων ραδιενέργειας.

Σύμφωνα μάλιστα με τους υπολογισμούς μία ώρα παραμονής στην περιοχή ισοδυναμεί με βέβαιο θάνατο! Δικαιολογημένη λοιπόν η παρομοίωση με τις αρχαιοελληνικές Σειρήνες, τις γυναικείες αυτές θεότητες που σχετίζονταν με το νερό και το θάνατο και οι οποίες προσέλκυαν με το τραγούδι τους, τους ναύτες για να τους οδηγήσουν στην καταστροφή.

Σε αντίθεση όμως με τις Σειρήνες, πίσω από το θανατηφόρο μυστικό της Καράτσεϊ, κρύβεται ο άνθρωπος, αφού ήταν αυτός που τη μόλυνε σε τέτοιο βαθμό, ώστε σήμερα να μην μπορεί ούτε ο ίδιος να πλησιάσει. Η ιστορία της μόλυνσης της Καράτσεϊ δεν έχει φυσικά τίποτα το ποιητικό... Πίσω από την καταστροφή κρύβεται ο Ψυχρός Πόλεμος, η ανάπτυξη της πυρηνικής τεχνολογίας, και φυσικά τραγικά λάθη, παραλείψεις και συγκάλυψη. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή...

Η δημιουργία ενός εργοστασίου πλουτωνίου για την πυρηνική βιομηχανία

Σοβιετική Ένωση, τέλη του 1945: Δεκάδες στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στέλνουν 70.000 κρατουμένους στις όχθες του ποταμού Techa, με αποστολή να χτίσουν μια μυστική πόλη. Λίγους μήνες νωρίτερα, οι ΗΠΑ είχαν δείξει σε όλον τον κόσμο τη δύναμη της πυρηνικής βόμβας, με τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Η Σοβιετική Ένωση δεν επρόκειτο να δεχτεί να μην διαθέτει οπλοστάσιο αντίστοιχης ισχύος κι έτσι διατάσσεται η άμεση δημιουργία ενός εργοστασίου παραγωγής πλουτωνίου στα νότια Ουράλια Όρη.

Η μυστική στρατιωτική βιομηχανία θα διευθύνονταν από τη Κοινοπραξία Χημικών Μαγιά και θα γινόταν γνωστή ως Τσελιάμπινσκ-40. Μέσα σε λίγα χρόνια, οι ολοκαίνουριοι πυρηνικοί αντιδραστήρες θα παρήγαγαν όλο το απαραίτητο πλουτώνιο για να τροφοδοτήσουν το πρώτο ατομικό όπλο της Σοβιετικής Ένωσης.

Όπως ήταν φυσικό, η μονάδα Τσελιάμπινσκ-40 απουσίαζε από κάθε επίσημο χάρτη και θα έπρεπε να περάσουν 40 χρόνια μέχρι η σοβιετική ηγεσία να παραδεχτεί την ύπαρξή της.

Τσελιάμπινσκ-40, Ιούνιος του 1948: Ο πρώτος αντιδραστήρας ξεκινά τη λειτουργία του, μόλις 31 μήνες μετά την έναρξη ανέγερσης του κτιρίου! Εκεί, κοινά ισότοπα ουρανίου-238 βομβαρδίζονταν με νετρόνια προκειμένου να παράξουν το κατάλληλο για όπλα πλουτώνιο. Η βιασύνη των Σοβιετικών για την απόκτηση πυρηνικών ήταν όμως τέτοια, που οι μηχανικοί δεν είχαν χρόνο να ασχοληθούν με τη διαχείριση των πυρηνικών αποβλήτων. Έτσι, τα περισσότερα υποπροϊόντα απλά αραιώνονταν με νερό και κατέληγαν στον ποταμό Techa. Μεταξύ αυτών και προϊόντα σχάσης όπως Στρόντιο-90 και Κέσιο-137, με διάρκεια ημιζωής 30 έτη.

Τα πρώτα ευρήματα που προκαλούν ανησυχία και η αρχή του εφιάλτη

Τα χρόνια περνούν και το 1951 επιστήμονες πραγματοποιούν μια έρευνα για να διαπιστώσουν κατά πόσο συνιστά πρόβλημα η ραδιενεργή μόλυνση του ποταμού. Στο χωριό Metlino, 6 χιλιόμετρα μακριά από το εργοστάσιο, οι μετρητές Γκάιγκερ ηχούν ανησυχητικά. Αντί για τα φυσιολογικά επίπεδα ακτινοβολίας Γ (0,21 Ρέντγκεν ανά έτος), οι όχθες του Techa «ακτινοβολούν» στα 5 Ρέντγκεν ανά ώρα! Κι αν αυτό δεν είναι αρκετό για να προκαλέσει άγχος τους ερευνητές, το γεγονός ότι κύρια πηγή νερού για τους περίπου 1.200 κατοίκους ήταν το ποτάμι, αρκεί για να σημάνει συναγερμό. Έρευνες που ακολούθησαν, εντόπισαν εκτεταμένη μόλυνση σε άλλα 38 χωριά κοντά στις όχθες του Techa, με 28.000 ανθρώπους να κινδυνεύουν.

Η «κόκκινη» κυβέρνηση διατάζει τη μετεγκατάσταση 7.500 χωρικών που βρίσκονταν στην υψηλή ζώνη κινδύνου, την περίφραξη των υδάτινων εκτάσεων και την υδροδότηση των υπόλοιπων χωριών από άλλες πηγές. Μηχανικοί επιστρατεύονται για να υψώσουν χωμάτινα φράγματα στον ποταμό ώστε να περιορίσουν τα ραδιενεργά ιζήματα. Την ίδια στιγμή, οι επιστήμονες του Τσελιάμπινσκ-40 αναθεωρούν τον τρόπο διαχείρισης των πυρηνικών αποβλήτων, σταματώντας να απορρίπτουν απευθείας τα απόβλητα στον ποταμό.

Κατασκευάζουν ενδιάμεσες δεξαμενές αποθήκευσης όπου τα υδάτινα απόβλητα θα περίμεναν μέχρι να αποβάλουν τη ραδιενέργεια για μερικούς μήνες και από εκεί τα ιζήματα θα κατέληγαν στο χώρο μακροπρόθεσμης απόθεσης: την 3 μέτρων βάθους λίμνη Καράτσεϊ. Τα μέτρα αυτά σταμάτησαν την περαιτέρω έκθεση των κατοίκων σε ραδιενέργεια, όμως ο εφιάλτης μόλις ξεκινούσε…

Τσελιάμπινσκ-40, μέσα του 1950: Οι εργάτες στη μονάδα παραγωγής πλουτωνίου αρχίζουν να παραπονιούνται για πόνους, υπόταση, απώλεια συντονισμού και τρέμουλο, τα κλασικά συμπτώματα του συνδρόμου χρόνιας ακτινοβολίας. Παράλληλα, προβλήματα αρχίζουν να παρουσιάζονται στα νέα συστήματα προσωρινής αποθήκευσης με αποτέλεσμα ραδιενεργό υλικό να διαρρέει στο κανάλι ψύξης, ενώ το σύστημα αρχίζει να καταρρέει.

Ωστόσο, τα προβλήματα υποβαθμίζονται, με τους επιστήμονες να πιστεύουν ότι τα απόβλητα θα παραμείνουν σε υγρή κατάσταση παρά την αδύναμη ψύξη και η λειτουργία του εργοστασίου συνεχίζει κανονικά. Το ραδιενεργό ίζημα όμως βράζει, ενώ υπολείμματα ραδιενεργούς λάσπης από νιτρικά οξείδια και οξικό άλας, κάτι αντίστοιχο δηλαδή με δυναμίτη, δημιουργούν ένα κυριολεκτικά εκρηκτικό μείγμα.

Η έκρηξη

Δεξαμενές αποθήκευσης ραδιενεργών αποβλήτων, 29 Σεπτεμβρίου 1957: Η θερμοκρασία στις δεξαμενές κυριολεκτικά καλπάζει, καθώς το σύστημα ψύξης υπολειτουργεί. Υπολογίζεται ότι σε μια δεξαμενή η θερμοκρασία αγγίζει πλέον τους σχεδόν 350 βαθμούς Κελσίου! Στις 16.20 τοπική ώρα, τα υπολείμματα ραδιενεργούς λάσπης οδηγούν σε έκρηξη, η οποία πυροδοτεί το περιεχόμενο των υπολοίπων δεξαμενών, οδηγώντας στην αλυσιδωτή έκρηξη, ισχύος αντίστοιχης με 85 τόνους TNT!

Η οροφή που καλύπτει το σύστημα ψύξης εκτοξεύεται 25 μέτρα μακριά και 63 τόνοι εξαιρετικά ραδιενεργών αποβλήτων διαφεύγουν στην ατμόσφαιρα. Ολόκληρη η εγκατάσταση του Τσελιάμπινσκ-40 τρέμει από το ωστικό κύμα. Το σύννεφο σκόνης διέσπειρε επικίνδυνα ισότοπα καισίου και στρόντιου σε πολύ μεγάλη απόσταση, θέτοντας σε κίνδυνο την υγεία 270.000 πολιτών. Πάνω από 20 MCi (μεγακιουρί) ραδιενέργειας απελευθερώθηκαν, σχεδόν η μισή από αυτήν μετά το ατύχημα του Τσέρνομπιλ!

Η διαχείριση της κρίσης... με συγκάλυψη

Τις επόμενες ημέρες, οι κάτοικοι χωριών της ευρύτερης περιοχής άρχισαν να εμφανίζουν περίεργα συμπτώματα, όπως το δέρμα στο πρόσωπο και τα χέρια να «διαλύεται» και να κάνουν εμετό με αίμα! Μετά από 10 μέρες, η κυβέρνηση διέταξε την εκκένωση των χωριών όπου είχε κάνει την εμφάνισή της αυτή η συμπτωματολογία, αφήνοντας πίσω πόλεις-φαντάσματα. Καθώς όμως η σοβιετική ηγεσία, ήθελε πάση θυσία να κρατήσει κρυφά τα όσα λάμβαναν χώρα στα νότια Ουράλια, διέταξε τους γιατρούς οι οποίοι είχαν αναλάβει την περίθαλψη των εκτεθειμένων στη ραδιενέργεια χωρικών, να αποκρύψουν τα αίτια, κάνοντας αντίθετα λόγο για «αιματολογικά προβλήτα» και άλλες παθήσεις και σύνδρομα.

Από την άλλη όμως, οι εγκαταστάσεις Τσελιάμπινσκ-40 αφού απολυμάνθηκαν όπως-όπως, σύντομα η παραγωγή πλουτωνίου συνεχίστηκε. Το ενδιάμεσο σύστημα αποθήκευσης των αποβλήτων είχε φυσικά στο μεγαλύτερο μέρος του καταστραφεί από το ατύχημα, αλλά αυτό δεν εμπόδιζε τη μονάδα παραγωγής να στέλνει απευθείας τα απόβλητα στη λίμνη Καράτσεϊ. Οι επιστήμονες σκέφτηκαν απλά πως καθώς η λίμνη δεν είχε διόδους εκροής, οτιδήποτε κατέληγε εκεί, απλούστατα θα έμενε ενταφιασμένο αιωνίως!

Όπως είχε πράξει και με τους ασθενείς, η κυβέρνηση φρόντισε με τον ίδιο τρόπο να αποκρύψει την απίστευτη καταστροφή από τη διεθνή κοινότητα, καθώς μέσα σε 2 χρόνια η ακτινοβολία εξαφάνισε όλα τα είδη πεύκων της περιοχή σε μια ακτίνα 20 χιλιομέτρων από το εργοστάσιο. Προειδοποιητικές πινακίδες τοποθετήθηκαν στις παρυφές της μολυσμένης ζώνης, οι οποίες συμβούλευαν τους ταξιδιώτες να κλείσουν τα παράθυρα τους καθώς διασχίζουν την περιοχή και να μην σταματήσουν για οποιονδήποτε λόγο.

Η δεύτερη καταστροφή

Λίμνη Καράτσεϊ, 10 χρόνια αργότερα: Το 1967, μια περίοδος έντονης ξηρασίας είχε σαν αποτέλεσμα, η στάθμη των νερών να μειωθεί πολύ και να τραβηχτεί από τις ακτές, αποκαλύπτοντας το ραδιενεργό ίζημα το οποίο ο αέρας σήκωσε, «ραίνοντας» τις γύρω περιοχές με Στρόντιο-90 και Καίσιο-137. Για άλλη μια φορά μισό εκατομμύριο κάτοικοι μολύνθηκαν με ραδιενέργεια, πολλοί από τους οποίους για δεύτερη φορά μετά την έκρηξη του 1957.

Οι σοβιετικοί μηχανικοί για άλλη μια φορά βρέθηκαν να προσπαθούν να διαχειριστούν την καταστροφή αντί να την προλάβουν. Τα χρόνια που ακολούθησαν, βράχοι, χώμα και μεγάλα κομμάτια τσιμέντου ρίχτηκαν στη λίμνη για να αποτραπεί η διαρροή του ιζήματος. Τελικά η διοίκηση του εργοστασίου παραδέχτηκε ότι η λίμνη ήταν ένα ανεπαρκές σύστημα μακροχρόνιας αποθήκευσης των αποβλήτων και διέταξε να ξεκινήσει το σταδιακό σφράγισμα της Καράτσεϊ με τσιμέντο.

Η παραδοχή που ήρθε δεκαετίες μετά

Έπρεπε να περάσουν 4 δεκαετίες μέχρι τελικά η Σοβιετική Ένωση, λίγο πριν την οριστική της κατάρρευση, το 1990, να παραδεχτεί επίσημα την ύπαρξη της μυστικής πόλης Τσελιάμπινσκ-40 και τη ραδιενεργή καταστροφή που συντελέστηκε εκεί. Μέχρι όμως κι εκείνη τη στιγμή, η λίμνη Καράτσεϊ παρέμεινε ως ο βασικός χώρος απόθεσης των αποβλήτων του εργοστασίου πλουτώνιου, με την προσπάθεια για το σφράγισμά της να έχει αφήσει μόλις τη μισή της επιφάνεια ακάλυπτη.

Οι αποθέσεις 39 χρόνων είχαν γεμίσει τη λίμνη επικίνδυνα ισότοπα, συμπεριλαμβανομένης μιας ακτινοβολίας 120 MCi (μεγακιουρί), την ώρα που το Τσέρνομπιλ είχε απελευθερώσει στην ατμόσφαιρα ραδιενέργεια 100 Mci και μόλις 3 Mci Στρόντιου-90 και Καίσιου-137. Μια ειδική αποστολή που βρέθηκε στη λίμνη το 1990 υπολόγισε την ακτινοβολία στο σημείο που τα λύματα αποθέτονταν στα 600 Ρέντγκεν ανά ώρα, δηλαδή αρκετή για να σκοτώσει έναν άνθρωπο μετά από μία ώρα.

Μια αναφορά του 1991, σημείωνε ότι τα ποσοστά λευχαιμίας στην περιοχή αυξήθηκαν κατά 41% μετά την έναρξη δραστηριότητας του εργοστασίου και πως τη δεκαετία του ’80, οι καρκίνοι αυξήθηκαν κατά 21% και οι διαταραχές του κυκλοφορικού κατά 31%. Τα ποσοστά είναι εντυπωσιακά, ειδικά αν σκεφτεί κανείς τη διαταγή απόκρυψης της πραγματικής ασθενείας των πολιτών.

Στο χωριό Muslyumovo, τα αρχεία ενός γιατρού έδειχναν το μέσο όρο ζωής των αντρών να κυμαίνεται στα 45 χρόνια, σε αντίθεση με τα 69 έτη για την υπόλοιπη χώρα. Δραματική αύξηση παρουσίασαν και οι γενετικές ανωμαλίες, η στειρότητα και οι χρόνιες ασθένειες. Συνολικά, πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι αντιμετώπισαν τις επιπτώσεις της ραδιενέργειας, μεταξύ των οποίων και 28.000 κατηγοριοποιούμενοι ως «σοβαρά ακτινοβολούμενοι».

Η κατάσταση σήμερα

Περιφέρεια Τσελιάμπινσκ, σήμερα: Σχεδόν 70 χρόνια αφότου το εργοστάσιο πλουτωνίου ξεκίνησε τη λειτουργία, τεράστιες εκτάσεις στην περιοχή παραμένουν ακατοίκητες. Το μεγαλύτερο τμήμα της επιφάνειας της λίμνης είναι πλέον καλυμμένο από τσιμέντο.

Πρόσφατες μελέτες ανίχνευσαν ακτινοβολία Γ σε παρακείμενους ποταμούς, κάτι που υποδεικνύει ότι επικίνδυνα ισότοπα έχουν διαρρεύσει στον υδροφόρο ορίζοντα. Υπολογισμοί θέλουν τα υπόγεια ύδατα να έχουν μολυνθεί με ραδιονουκλίδια 5 MCi (μεγακιουρί). Ιδιαίτερα αμήχανοι εμφανίζονται οι Νορβηγοί, καθώς φοβούνται πως μολυσμένα ύδατα ενδέχεται να καταλήξουν στον Αρκτικό Ωκεανό κι από εκεί στις βόρειες ακτές τους.

Όλα τα παραπάνω έχουν οδηγήσει το Worldwatch Institute το οποίο εδρεύει στην Ουάσιγκτον να αποδώσει στην Κοινοπραξία Χημικών Μαγιάκ τον διόλου ζηλευτό τίτλο του δημιουργού της «πιο μολυσμένης τοποθεσίας» σε όλον τον πλανήτη Γη!