Στις 27 Νοεμβρίου 1895, ο Σουηδός εφευρέτης Άλφρεντ Νομπέλ (Alfred Nobel) υπέγραψε την τελευταία του διαθήκη, με την οποία άφηνε το μεγαλύτερο μερίδιο της περιουσίας του για τη δημιουργία μια σειράς βραβείων στη Φυσική, τη Χημεία, τη Φυσιολογία ή την Ιατρική, τη Λογοτεχνία και την Ειρήνη – τα βραβεία Νόμπελ. Το 1968, η κεντρική τράπεζα της Σουηδίας θεσμοθέτησε στη μνήμη του και ένα έκτο βραβείο, το Βραβείο Οικονομικών Επιστημών The Sveriges Riksbank.  

Τα βραβεία απονεμήθηκαν για πρώτη φορά το 1901. Από τότε μέχρι και το 2019, τα βραβεία Νόμπελ και το Βραβείο Οικονομικών Επιστημών έχουν απονεμηθεί 597 φορές σε 950 άτομα και οργανισμούς.

Ο ίδιος ο Νομπέλ, ωστόσο, παραμένει μια μορφή γεμάτη παράδοξα και αντιφάσεις: ένας λαμπρός, μοναχικός άνθρωπος, απαισιόδοξος αλλά και ιδεαλιστής, ο οποίος εφηύρε τα ισχυρά εκρηκτικά που χρησιμοποιούνται στον σύγχρονο πόλεμο, αλλά και καθιέρωσε τα πιο διάσημα βραβεία στον κόσμο για διανοητικές υπηρεσίες που παρέχονται στην ανθρωπότητα.

Τα πρώτα χρόνια: Από τη Σουηδία στην Αγία Πετρούπολη

Ο Alfred Bernhard Nobel γεννήθηκε στη Στοκχόλμη της Σουηδίας, στις 21 Οκτωβρίου 1833. Η οικογένειά του καταγόταν από τον Olof Rudbeck, την διασημότερη τεχνική ιδιοφυΐα στη χώρα τον 17ο αιώνα, μια εποχή κατά την οποία η Σουηδία αποτελούσε μεγάλη δύναμη στη Βόρεια Ευρώπη. Σε ηλικία 15 ετών, ο Νομπέλ μετακόμισε με την οικογένειά του στην Αγία Πετρούπολη, όπου ο πατέρας του έκανε περιουσία ως κατασκευαστής εκρηκτικών ναρκών και μηχανοκίνητων εργαλείων.

Ο Άλφρεντ ήταν ικανός χημικός από την ηλικία των 16 ετών και γνώριζε άπταιστα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά, Ρωσικά και Σουηδικά. Ασχολήθηκε επίσης με τη συγγραφή ποίησης και λογοτεχνίας. Χημικός, μηχανικός, επιχειρηματίας και εφευρέτης, έδειχνε έντονο ενδιαφέρον για κοινωνικά και ειρηνευτικά ζητήματα και οι απόψεις του θεωρήθηκαν ριζοσπαστικές για την εποχή του. Τα βραβεία που ίδρυσε είναι ένας ακριβής αντικατοπτρισμός των ενδιαφερόντων του.

Το μετάλλιο Νόμπελ Λογοτεχνίας που απονεμήθηκε στον John Galsworthy το 1933. Στην μπροστινή πλευρά του μεταλλίου απεικονίζεται το προφίλ του Άλφρεντ Νομπέλ, με τις ημεροομηνίες γεννήσεως και θανάτου του στα λατινικά. (AP Photo)

Η οικογενειακή τραγωδία, η δυναμίτιδα και ο σπαρμένος με εφευρέσεις δρόμος προς τη δόξα 

Ο Άλφρεντ εργάστηκε στο εργοστάσιο του πατέρα του, που έφτιαχνε στρατιωτικό εξοπλισμό κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Κριμαίας. Μετά το τέλος του πολέμου το 1856, η εταιρεία δυσκολεύτηκε να μεταβεί στην ειρηνική εποχή και την παραγωγή μηχανημάτων για ατμόπλοια και οδηγήθηκε σε πτώχευση το 1859.

Τότε ο Άλφρεντ επέστρεψε στη Σουηδία και άρχισε να πειραματίζεται με εκρηκτικά. Εκείνη την εποχή, το μόνο αξιόπιστο εκρηκτικό για χρήση σε ορυχεία ήταν μια μορφή πυρίτιδας. Μια πρόσφατα ανακαλυφθείσα υγρή ένωση, η νιτρογλυκερίνη, ήταν πολύ πιο ισχυρή, αλλά τόσο ασταθής, που δεν μπορούσε να αντιμετωπιστεί με οποιονδήποτε βαθμό ασφάλειας. Παρόλα αυτά, ο Νόμπελ το 1862 δημιούργησε ένα μικρό εργοστάσιο για την παραγωγή νιτρογλυκερίνης με την ελπίδα να βρει έναν ασφαλή τρόπο για τον έλεγχο της έκρηξής της.

Ο πυροκροτητής που εφηύρε το 1863, ήταν το πρώτο βήμα για την καθιέρωσή του ως εφευρέτη, καθώς και για την περιουσία που έμελε να αποκτήσει ως κατασκευαστής εκρηκτικών. Μία έκρηξη στο εργοστάσιό του το 1864 στοίχισε τη ζωή σε 4 εργαζόμενους, αλλά και στον μικρότερο αδερφό του, τον Εμίλ. Ο πόνος από τον χαμό του, όμως, δεν στάθηκε ικανός να σταματήσει τον Άλφρεντ. Αντιθέτως, τον ώθησε να αναζητήσει έναν ασφαλέστερο τρόπο παραγωγής της νιτρογλυκερίνης.

Έτσι το 1867 έφτασε στη δεύτερη σημαντική εφεύρεσή του: την δυναμίτιδα, που πήρε το όνομά της από την ελληνική λέξη “δύναμη”. Αυτή καθιέρωσε τη φήμη του Νομπέλ παγκοσμίως και σύντομα τέθηκε σε χρήση στις ανατινάξεις τούνελ, στην κοπή καναλιών και στην κατασκευή σιδηροδρόμων και δρόμων.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Άλφρεντ Νομπέλ κατοχύρωσε συνολικά 355 διπλώματα ευρεσιτεχνίας, μερικά περισσότερο ευφάνταστα παρά χρήσιμα και άλλα πάρα πολύ πρακτικά και πολύτιμα, όπως το συνθετικό μετάξι και δέρμα. Συνέχισε να πειραματίζεται στην αναζήτηση εφευρέσεων σε πολλούς τομείς, ιδίως με συνθετικά υλικά. Τα έσοδα από τις εφευρέσεις του και τις πολλές επιχειρήσεις σε όλον τον κόσμο, στις οποίες είχε μερίδια, μεταξύ των οποίων και σε πετρελαιοφόρες περιοχές στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν, τον μετέτρεψαν σε έναν από τους πλουσιότερους ανθρώπους στην Ευρώπη.

Το μετάλλιο του Νόμπελ Ειρήνης σε φωτογραφία του Δεκεμβρίου του 1957 (AP Photo)

Το 1893 άρχισε να ενδιαφέρεται για τη βιομηχανία όπλων της Σουηδίας, και τον επόμενο χρόνο αγόρασε μια σιδηρουργία στο Bofors, που έγινε ο πυρήνας του γνωστού εργοστασίου όπλων Bofors.

Μια προσωπικότητα γεμάτη αντιφάσεις

Η περίπλοκη προσωπικότητα του Άλφρεντ Νομπέλ προβλημάτισε τους σύγχρονούς του. Παρόλο που τα επιχειρηματικά του ενδιαφέροντα απαιτούσαν αδιάκοπα ταξίδια, παρέμεινε ένας μοναχικός ερημίτης, που ήταν επιρρεπής σε κρίσεις κατάθλιψης. Ζούσε απλά και είχε ασκητικές συνήθειες, αλλά αυτό δεν τον εμπόδιζε από το να είναι ένας ευγενικός οικοδεσπότης, ένας καλός ακροατής και ένας άνθρωπος με έξυπνο πνεύμα.

Δεν παντρεύτηκε ποτέ, και προτιμούσε τις χαρές της εφεύρεσης από αυτές της ρομαντικής σύνδεσης. Είχε διαρκές ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία και έγραψε έργα, μυθιστορήματα και ποιήματα, που σχεδόν όλα παρέμειναν αδημοσίευτα. Είχε αστείρευτη ενέργεια και δυσκολευόταν να χαλαρώσει μετά από περιόδους έντονης εργασίας.

Οι σύγχρονοί του τον θεωρούσαν φιλελεύθερο ή ακόμα και σοσιαλιστή, αλλά στην πραγματικότητα έδειχνε δυσπιστία απέναντι στη δημοκρατία, ήταν αντίθετος στο να δοθεί δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες και διατηρούσε μια στάση καλοήθους πατερναλισμού απέναντι στους πολλούς υπαλλήλους του.

Αν και ο Νομπέλ ήταν ουσιαστικά ειρηνιστής και ήλπιζε ότι οι καταστροφικές δυνάμεις των εφευρέσεών του θα βοηθήσουν στο να δοθεί τέλος στους πολέμους, η άποψή του για την ανθρωπότητα και τα έθνη ήταν απαισιόδοξη.

Από “έμπορος του θανάτου” σε ευεργέτης της ανθρωπότητας

Ο Άλφρεντ Νομπέλ πέθανε από εγκεφαλική αιμορραγία στη βίλα του στο Σαν Ρέμο της Ιταλίας, το 1896. Η παγκόσμια επιχειρηματική του αυτοκρατορία απαρτιζόταν πλέον από περισσότερα από 90 εργοστάσια κατασκευής εκρηκτικών και πυρομαχικών.

Το άνοιγμα της διαθήκης του περιείχε μια μεγάλη έκπληξη για την οικογένεια, τους φίλους του και το ευρύ κοινό: Το 94% της περιουσίας του -31.225.000 σουηδικές κορώνες- το άφησε σε καταπίστευμα για την υλοποίηση της μεγαλύτερης τιμητικής διάκρισης στον κόσμο, των βραβείων Νόμπελ.

Ένα δημοσιογραφικό λάθος ενδέχεται να είχε παίξει ρόλο σε αυτήν του την απόφαση: Το 1888, όταν είχε πεθάνει ο αδερφός του Άλφρεντ, ο Λούντβιχ, που διέμενε στις Κάννες στη Γαλλία, ο γαλλικός Τύπος έγραψε για τον θάνατό του, μπερδεύοντάς τον με τον Άλφρεντ. Μία από τις εφημερίδες είχε ως τίτλο στο σχετικό άρθρο της: «Ο έμπορος του θανάτου είναι νεκρός» (“Le marchand de la mort est mort”) και ο Άλφρεντ Νομπέλ περιγραφόταν ως ο άνθρωπος που πλούτισε εφευρίσκοντας τρόπους να σκοτώνονται περισσότεροι άνθρωποι πιο γρήγορα από ποτέ».

Ίσως η εμπειρία αυτής της πρόωρης νεκρολογίας να ώθησε τον Άλφρεντ στην απόφαση να δημιουργήσει τα βραβεία, προκειμένου να αποκαταστήσει το όνομά του και να ξεφύγει από μια τέτοια μεταθανάτια φήμη.