Ομιλία με τόν Ομότιμο Καθηγητή Νευρολογίας, πρ. διευθυντή Α΄ Νευρολογικής Κλινικής Α.Π.Θ. Σταύρο Ι. Μπαλογιάννη, με θέμα « Ο καθορισμός υπό του εγκεφάλου των ψυχικών και σωματικών χαρακτήρων του φύλου», που έγινε στο πλαίσιο της Ημερίδας ««Ταυτότητα φύλου – Μία διεπιστημονική προσέγγιση» στην κατάμεστη αίθουσα του Πολεμικού Μουσείου την Κυριακή, 28 Μαΐου 2017.

Σεβασμιώτατε Ἅγιε Βελεστίνου

Εκπρόσωποι του Μακαριοτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κυρίου Ιερωνύμου

Σεβαστοί Άγιοι Αρχιερείς

Σεβαστοί Πατέρες

Εντιμόταται Αρχαί της πόλεως των Αθηνών

Αξιότιμοι κύριοι

Αν υπάρχουν φοιτηταί, αγαπητά μας παιδιά

Πάντοτε ο άνθρωπος διερωτάται πως διαμορφώνεται η προσωπικότης του ανθρώπου; Ποιοί είναι οι συντελεσταί; Είναι ένα γονιδίωμα το οποίο διαμορφώνει τους χαρακτήρες σωματικούς και ψυχικούς του κάθε ανθρώπου; Είναι το περιβάλλον το οποίο συμβάλλει; Είναι ο πολιτισμός μια χώρας; Είναι η ιστορία, είναι η γλώσσα, είναι οι γονείς, είναι οι διδάσκαλοι; Όλα αυτά συμβάλλουν, αλλά τα χαρακτηριστικά του φύλου ενός ανθρώπου είναι προεγγεγραμμένα πέραν του γονιδιώματος στον εγκέφαλο και ο εγκέφαλος είναι εκείνος ο οποίος πριν ακόμα διαμορφωθούν αυτά τα χαρακτηριστικά, πρωτογενή δευτερογενή ή τριτογενή, έχει εγχαραγμένα αυτά τα χαρακτηριστικά στις δομές του.

Υπάρχουν πολλές διαφορές μεταξύ των δύο φύλων. Ένας νευροεπιστήμων παίρνοντας στα χέρια του έναν εγκέφαλο μπορεί να καταλάβει αν είναι εγκέφαλος ανδρός ή εγκέφαλος γυναικός. Αυτά τα μορφολογικά στοιχεία φαίνονται μακροσκοπικά όπως βλέπουμε τον εγκέφαλο, φαίνονται πολύ περισσότερο μικροσκοπικά, και ακόμα περισσότερο βέβαια φαίνονται όταν υποβάλλουμε σε λεπτομερή μελέτη τον εγκέφαλο κάτω από το οπτικό και κυρίως κάτω από το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο. Άρα ο εγκέφαλος είναι ο κύριος αρμοστής όλων των χαρακτήρων, των χαρακτηριστικών στοιχείων ενός φύλου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος του ανδρός διαμορφώνει όλα τα χαρακτηριστικά της ανδρικής προσωπικότητος και όλα τα μορφολογικά στοιχεία του ανδρικού φύλου, της γυναικός αντιστοίχως της γυναικείας προσωπικότητος και τα μορφολογικά στοιχεία του γυναικείου φύλου. Υπάρχουν πάμπολλες διαφορές. Επέλεξα τις σημαντικότερες. Διαφέρει το πάχος του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων.Γιατί διαφέρει; Γιατί η διαφορά αυτή συμβάλλει στην ανάπτυξη διαφορετικών λειτουργικών κέντρων τα οποία λειτουργούντα θα δώσουν διαφορετικές δυνατότητες και προεκτάσεις στην έκφραση αυτής της προσωπικότητος.

Υπάρχουν μεγάλες διαφορές στην κυτταρική σύνθεση, στα νευρωνικά δίκτυα σε περιοχές που έχουν σχέση με την ανθρωπίνη συμπεριφορά, υπάρχουν διαφορές σε ζωτικά κέντρα καθοριστικά της έσω εκκρίσεως – ο εγκέφαλος είναι αυτός που διαμορφώνει το ενδοκρινολογικό περίγραμμα του ανθρώπου, υπάρχουν διαφορές πολύ σημαντικές επάνω στους νευροδιαβιβαστάς και τους υποδοχείς, υπάρχουν διαφορές στην επικοινωνία των νευρωνικών δικτύων μεταξύ τους, και τέλος υπάρχουν διαφορές σε πυρήνες οι οποίοι καθορίζουν τα βιολογικά ωρολόγια. Τα βιολογικά ωρολόγια είναι οι καθημερινές μεταβολές που υφίσταται ο κάθε οργανισμός, που είναι διαφορετικές στον άνδρα, διαφορετικές στη γυναίκα.

Όταν χρησιμοποιήσουμε τα σύγχρονα μέσα που μπορούμε να εξετάσουμε κάθε εγκέφαλο – όταν ο άνθρωπος είναι εν ζωή, εν πλήρη ακμή – μπορούμε να διακρίνουμε με την ποζιτρονική τομογραφία πόσο διαφέρουν οι διάφορες λειτουργικές περιοχές του εγκεφάλου, πόσο περισσότερο χρησιμοποιούν την 18-φθοριωμένη γλυκόζη, πόσο το μεταβολικό έργο είναι μεγαλύτερο, πως η επιφάνεια είναι σαφώς μεγαλυτέρα, και με τη μέθοδο αυτή διαφοροποιούμε πλήρως, διακρίνουμε πλήρως, τον ανδρικό εγκέφαλο απ’ τον γυναικείο εγκέφαλο.

Έχουμε τη δυνατότητα να επισημάνουμε τα στοιχεία στα οποία οι διαφορές αυτές είναι πολύ έντονες. Όπως βλέπετε υπάρχουν σημαντικές περιοχές κυρίως στον υποθάλαμο, στον οπτικό θάλαμο, σε περιοχές του εγκεφάλου που είναι καθοριστικής βαρύτητος και για τις καθημερινές λειτουργικές εκφράσεις του ανθρώπου σε σωματικό επίπεδο αλλά και για τις καθημερινές λειτουργικές εκφράσεις του ανθρώπου στο ψυχικό επίπεδο, στο χαρακτηριολογικό επίπεδο, στο επίπεδο της εκφράσεως της προσωπικότητος μέσα στον κοινωνικό χώρο.

Η πιο σημαντική διαφορά που αρχίζει απ’ την ενδομήτριο ήδη ζωή είναι η διαφορά σε αυτή τη δομή – δεν ξέρω αν μπορώ να την δείξω αρκετά καλά – είναι ο καλούμενος αμυγδαλοειδής πυρήνας – ακριβώς αυτή την περιοχή που δείχνω – και εκεί ενχαράσσονται οι διαφορές των δύο φύλων. Εκεί εγχαράσσεται ο χαρακτήρας του ανδρός, ο χαρακτήρας της γυναικός. Και αυτό που θα δούμε στον νεογνικό εγκέφαλο είναι ότι το περίγραμμα αυτών των διαφορών είναι από της στιγμής της γεννήσεως του ανθρώπου. Και μάλιστα θα μπορούσα να πω από τη στιγμής της οργανογενέσεως του εγκεφάλου, από τότε που διαμορφώνεται ο εγκέφαλος απ’ τον 4ο εμβρυϊκό μήνα.

Αυτές οι διαφορές παραμένουν σταθερές καθόλη τη διάρκεια της ζωής. Δεν αλλάζουν. Και φαίνεται επίσης πολύ χαρακτηριστικά με τας συγχρόνους μεθόδους της μελέτης του εγκεφάλου σε οποιονδήποτε άνθρωπο, πώς αυτές οι διαφορές καταγράφονται εδώ – βλέπετε πόσο φαίνονται – και τα ιστογράμματα, αν τα αναλύσουμε περισσότερο, δείχνουν σε τι διαφέρει ο ανδρικός εγκέφαλος απ’ τον γυναικείο εγκέφαλο. Ο αμυγδαλοειδής πυρήνας είναι μια σημαντική περιοχή. Καθορίζει ουσιαστικά το συναίσθημα του ανθρώπου, τη συμπεριφορά του ανθρώπου, την επικοινωνία του ανθρώπου με τον εαυτό του, τον εσωτερικό λόγο του ανθρώπου, την κοινωνική έκφραση της ανθρωπίνης ψυχής.

Και βέβαια σ’ αυτόν τον πυρήνα υπάρχει μια σαφής διαφοροποίησις των στεροειδών. Στεροειδή είναι ένα σύνολο ορμονικών παραγόντων που έρχονται στον εγκέφαλο λειτουργούν σα νευροδιαβιβασταί, καθορίζουν τη συμπεριφορά του ανθρώπου, επαυξάνουν τα νευρωνικά δίκτυα, διαφοροποιούν τα νευρωνικά δίκτυα, και αυτοί ακριβώς οι στεροειδείς παράγοντες έχουν καταλλήλους υποδοχείς οι οποίοι διαφέρουν στον άνδρα και στη γυναίκα. Και αυτή η διαφορά των υποδοχέων είναι από της γεννήσεως του ανθρώπου μέχρι το τέλος της ανθρωπίνης ζωής. Πάλι ο αμυγδαλοειδής πυρήν είναι ακριβώς αυτή η περιοχή που έχει τεράστια βαρύτητα στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς του ανθρώπου και βέβαια στο χαρακτήρα του ανθρώπου.

Είναι άξιο θαυμασμού ότι οι αρχαίοι Έλληνες εσκέπτοντο ότι μέσα στον ανθρώπινο εγκέφαλο υπάρχει μία σφαιρική δομή την οποία ονόμαζαν Σφαίρο και την περιέγραφαν σαν τη σφαίρα της εσωτερικής αρμονίας του ανθρώπου. Ο Εμπεδοκλής στο Περί Φύσεως έργο του αναφέρεται σ’αυτόν τον Σφαίρο τον οποίον βλέπετε πόσο σφαιρικός είναι – πράγματι αυτός είναι ο αμυγδαλοειδής πυρήν και εδώ φαίνεται πάρα πολύ καλά – κι έλεγε ότι αν αυτός ο πυρήν, αυτή η σφαίρα βρίσκεται σε απόλυτη εσωτερική αρμονία, ο άνθρωπος ζει τη φιλότητα, ζει τα θετικά συναισθήματα, την καλοσύνη, την αγάπη, την προσφορά στον άνθρωπο, την εσωτερική αρμονία.

Αν ακριβώς αυτή η σφαιρική δομή δε βρίσκεται σε απόλυτη συνοχή, τότε ο άνθρωπος ζει το «νείκος». “Νείκος” με ‘ει’ σημαίνει έχθρα, απέχθεια, απόρριψη, μάχη εσωτερική και μάχη μ’ όλο τον κόσμο. Κι αυτή είναι μια αλήθεια. Αυτό που ο Εμπεδοκλής είπε το 500 π.Χ. το λέμε σήμερα στη γλώσσα της νευροεπιστήμης. Ότι αυτή η σφαιρική δομή που διαφέρει στον άνδρα και διαφέρει στη γυναίκα δομικά, μορφολογικά, ιστοχημικά από πλευράς υποδοχέων έχει καοριστική βαρύτητα για ένα σύνολο ψυχικών φαινομένων όπως είναι το άγχος, η κατάθλιψις, τα μετατραυματικά βιώματα στο μετατραυματικό στρες, οι φοβίες, η επιθετικότις. Και βέβαια διαδραματίζει τεράστιο ρόλο στον αυτισμό – ένα μεγάλο πρόβλημα που έχει μεγάλη σχέση με το πως δομήθηκε ο εγκέφαλος κατά την ενδομήτριο ζωή.

Η περιοχή αυτή του εγκεφάλου που διαφέρει στα δύο φύλα μπορεί να χαρακτηριστεί σαν κοινωνικός εγκέφαλος, διότι μέσα απ’αυτές τις δομές, εξωτερικεύεται η ανθρωπίνη ψυχή. Μέσα απ’αυτές τις δομές βλέπουμε το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του ανθρώπου, βλέπουμε το φρόνημα του ανθρώπου, βλέπουμε σε τί εσωτερικά στοιχεία οικοδομείται αυτό το υπέροχο φαινόμενο του ανθρωπίνου προσώπου.

Του ανθρώπου που ξέρει πώς λειτουργεί, ξέρει πώς επιλέγει, ξέρει πώς σκέπτεται, ξέρει πως αντιδρά, και οι διαφορές στους κροταφικούς λοβούς και στο μετωπιαίο λοβό που επικοινωνούν με τον αμυγδαλοειδή πυρήνα είναι επίσης πολύ χαρακτηριστικές στα δύο φύλα: διαφέρει το πάχος, διαφέρει η διαμόρφωση των ελίκων, διαφέρουν τα νευρωνικά δίκτυα τα οποία αναπτύσσονται, διαφέρει η υποδεκτική επιφάνεια των νευροδιαβιβαστών.

Και στα ιστογράμματα μπορούμε πάλι να δούμε μέσα απ’την σύγχρονη επιστήμη πόσες διαφορές παρατηρούνται στις φλοιικές αυτές περιοχές μεταξύ του άρρενος και θήλεος.

Παλιότερα οι νευροεπιστήμονες μιλούσαν για ένα κύκλωμα το οποίο είχαν αναλύσει εν εκτάσει ο Papez, (Παπέθ) – αυτός ήταν μαθητής του Santiago Ramon Υ Cajal (Σαντιάγκο Ραμόν Ι Καχάλ) – και βεβαίως φέρει τ’ όνομά του. Αυτό το κύκλωμα περιλαμβάνει εσωτερικές δομές του εγκεφάλου, αρχίζει από τον αμυγδαλοειδή πυρήνα, τον υπόκαμπο, επεκτείνεται στην ψαλίδα, στα μαστία, στην έλικα του προσαγωγίου, και είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι η έλιξ του προσαγωγίου η οποία έρχεται και φλοιοποιεί, συνειδητοποιεί κατά κάποιο τρόπο, όλες αυτές τις εσωτερικές διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στον αμυγδαλοειδή πυρήνα, διαφέρει πάρα πολύ επί του ανδρός και επί της γυναικός. Υπάρχει σαφής διαφορά ως προς τη μορφολογία, την πυκνότητα των νευρώνων, την ανάπτυξη των νευρωνικών δικτύων και την επικοινωνία της έλικος του προσαγωγίου. Άρα αυτός ο κοινωνικός εγκέφαλος, ο εκπεφρασμένος – θα μπορούσα να πω εγκέφαλος – είναι διαφορετικός πολύ στο αγόρι, διαφορετικός στο κορίτσι, από της γεννήσεώς του, και παραμένει αυτή η διαφορά καθόλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Αυτά τα νευρωνικά δίκτυα δεν αναμορφώνονται ουσιαστικά.

Ανάλογη είναι και η συνδεσμολογία του εγκεφάλου. Η κάθε περιοχή σε αυτό το θαυμάσιο όργανο συνδέεται με πολυάριθμες άλλες περιοχές, σκεφτείτε ό τι ο εγκέφαλος έχει γύρω στα έξι επί δέκα στη δέκατη τρίτη δύναμη κύτταρα, το κάθε κύτταρο συνδέεται περίπου με ένα εκατομμύριο άλλα κύτταρα, δημιουργείται ένα τεράστιο πλέγμα που αν λάβουμε υπόψη μας και πόσες συνάψεις αναπτύσσονται στο πλέγμα αυτό, φτάνουμε σ’ έναν αστρονομικό αριθμό που δε μπορούμε να τον υπολογίσουμε. Οι Αγγλοσάξονες χρησιμοποιούν τον όρο ‘zillion’ (ζίλιον), ο οποίος ουσιαστικά είναι ένας ακαθόριστος όρος, εγώ χρησιμοποιώ τον όρο ‘άπειρο’, φθάνει μέχρι ενός απείρου αριθμού οι συνδέσεις και οι συνάψεις.

Και αυτές οι συνάψεις είναι διαφορετικές ακριβώς στα δύο φύλα. Και αυτά τα δύο ημισφαίρια με τη διαφοροποίηση συνδέονται με το μεσολόβιο – το μεσολόβιο είναι ακριβώς αυτή η δομή – η οποία εκφράζει μορφολογικά την πιο εντυπωσιακή διαφορά των δύο φύλων. Επί των ανδρών το σπληνίο του μεσολοβίου είναι σαφώς μεγαλύτερο, επί των γυναικών υπάρχουν δύο χαρακτηριστικά εντυπώματα στο μεσολόβιο, και υπάρχει επίσης μία μεγαλύτερη επιμήκυνση του ρήγχους του μεσολοβίου. Αν λοιπόν δούμε κάποιον εγκέφαλο, άγνωστο εγκέφαλο, χωρίς να ξέρουμε από πού προέρχεται, μπορούμε θαυμάσια να καθορίσουμε αν είναι ανδρός ή γυναικός απ’ τα μορφολογικά στοιχεία του μεσολοβίου. Αυτά τα μορφολογικά στοιχεία γιατί διαφέρουν; Γιατί είναι διαφορετική η σύνδεση των δύο ημισφαιρίων, και είναι διαφορετική η λειτουργικότης, η λειτουργική έκφρασις των δύο ημισφαιρίων, η λειτουργική έκφρασις εν συνεργασία, η λειτουργική αρμονία των δύο ημισφαιρίων. Διότι το κάθε ημισφαίριο είναι ένας ξεχωριστός χώρος. Με το αριστερό ημισφαίριο επικοινωνούμε με τους ανθρώπους, μιλάμε, χρησιμοποιούμε τη μυϊκή μας δύναμη, από εντολές οι οποίες απορρέουν από το αριστερό ημισφαίριο επί δεξιοχείρων. Με το δεξιό ημισφαίριο διατηρούμε την εσωτερική επικοινωνία, βλέπουμε τον εαυτό μας, συζητάμε με τον εαυτό μας. Γράφουμε. Κάποιος που γράφει ποιήματα τα γράφει με το δεξιό ημισφαίριο. Προσευχόμεθα με το δεξιό ημισφαίριο. Όταν λοιπόν αυτά τα δύο ημισφαίρια βρίσκονται σε απόλυτη συνεργασία μεταξύ τους, υπάρχει μια αλληλουχία, και στις συνδέσεις αλλά και στη νευροδιαβιβαστική απελευθέρωση απ’τις δομές των δύο ημισφαιρίων, τότε ο άνθρωπος είναι αρμονικός. Αν υπάρχει μια σχάσις και μια αντίθεσις, αν το μεσολόβιο δεν μπορεί αρμονικά να συνδέσει τα δύο ημισφαίρια, ο άνθρωπος έχει ένα εσωτερικό πόλεμο. Πολλές φορές το βλέπουμε αυτό στα δυσλεκτικά παιδιά που εκεί το μεσολόβιο δεν έχει, πολλές φορές, δεν έχει καλή μορφολογική έκφραση, και τις περισσότερες φορές δεν έχει καλή λειτουργική έκφραση. Σας παραθέτω εδώ την προσωπογραφία του Τισιανού οποίος έκανε πάρα πολύ αρμονικές μορφές και όταν βλέπω τα έργα του Τισιανού σκέφτομαι ότι το μεσολόβιο αυτού του ανθρώπου του επιτρέπει να εκφράζεται πάρα πολύ όμορφα αυτά που ζει μέσα του, με τα χρώματα τα εσωτερικά. Αυτά τα εκφράζει ακριβώς και στον πίνακα τον οποίο ζωγραφίζει.

Και μέσα απ’ το έργο ενός ανθρώπου μπορούμε να καταλάβουμε την αρμονία του μεσολοβίου και την αρμονία της συνεργασίας των δύο ημισφαιρίων. Όταν υπάρχει αρμονία του λόγου, αρμονία της σκέψεως, αρμονία στην μουσική, στην τέχνη, καταλαβαίνουμε ότι αυτά τα δύο ημισφαίρια εναρμονίζονται πλήρως.

Υπάρχουν διαφορές όμως στα δύο φύλα σ’αυτή την αρμονία, διαφορές στις επιδόσεις. Το μεσολόβιο μπορεί να συνδέσει πολύ καλά τους δύο βρεγματικούς λοβούς στους άρρενες και να είναι δεινοί μαθηματικοί, μπορεί να συνδέσει πολύ καλά τους κροταφικούς λοβούς και να μαθαίνουν τα κορίτσια καλύτερα ξένες γλώσσες απ’ότι τ’ αγόρια. Το μεσολόβιο συνδέει πολύ καλά συναισθηματικές περιοχές και το συναίσθημα είναι σαφώς καλύτερα ανεπτυγμένο απ’ των γυναικών εν σχέσει με το συναίσθημα των ανδρών. Το μεσολόβιο συνδέει πάρα πολύ καλά τους μετωπιαίους λοβούς, οπότε αν υπάρχει μια λογική επικράτησις επάνω στις συναισθηματικές εκφορτίσεις του ανθρώπου – και βλέπουμε πάλι σε πρόσφατη μελέτη πόσο το πάχος του μεσολοβίου, της έλικος του προσαγωγίου και των φλοιών, των φλοιϊκών διαφόρων περιοχών, των φλοιών που, υπογράφω εδώ, περιγράφω σαν ινιακό φλοιό, σαν φλοιό που συνδέεται με την παρακεφαλίδα, σαν παρακεντρολόβιο, σαν κροταφικό φλοιό της προγεννικής περιοχής διαφέρουν στα δύο φύλα σημαντικά και η μεταβολική τους δραστηριότης αλλά και η εξωτερική μορφολογία.

Και αυτό το βλέπουμε επίσης στο νεογνικό εγκέφαλο. Στο νεογνικό εγκέφαλο υπάρχει πολύ μεγάλη διαφορά μεταξύ των αρρένων και θηλέων η οποία καταγράφεται και μελετάται εν εκτάσει βέβαια και υπό το μικροσκόπιο.

Και η διαφορά αυτή συνίσταται σε τελευταία ανάλυση στο γεγονός ότι ήδη κατά την οργανογένεση όπως και προηγουμένως ανέφερα είναι διαφορετικός ο τύπος των νευρωνικών κυκλωμάτων και δικτύων που αναπτύσσονται στα δύο φύλα ιδία τον 4ο εμβρυϊκό μήνα και ολοκληρώνονται στον 7ο εμβρυϊκό μήνα.

Ο μεταιχμιακός εγκέφαλος είναι αυτός που ανέφερα προηγουμένως, το κύκλωμα του Papez, το μεσολιμβικό σύστημα που διαφέρει πάρα πολύ στα δύο φύλα και διατηρεί τη διαφορά αυτή. Βλέπετε διαφέρει το μικρό παιδάκι, το αγόρι από το μικρό κορίτσι, διαφέρει ο έφηβος, διαφέρει ο ώριμος άνθρωπος, διαφέρει και ο γέρων. Και στη γεροντική ηλικία που οι εξωγενείς παράγοντες της έσω εκκρίσεως δεν είναι τόσο ισχυροί, εν τούτοις διαφέρει πάρα πολύ ο τρόπος σκέψεως μεταξύ των δύο φύλων και ο τρόπος αντιδράσεως.

Διαφοροποίησις υπάρχει στα κέντρα του λόγου. Ο άνθρωπος μαθαίνει την γλώσσα τη μητρική από την ενδομήτριο ζωή. Ένα παιδάκι όταν γεννάται ξέρει πάρα πολύ καλά τα Ελληνικά αν είναι Ελληνόπουλο ή τα Αγγλικά αν είναι Άγγλος. Δεν μπορεί να τα μιλήσει βέβαια διότι πρέπει να αναπτυχθούν όλα τα νευρωνικά δίκτυα της εκφράσεως του λόγου αλλά τη γλώσσα τη γνωρίζει. Και τη συναισθηματική έκφραση της γλώσσης τη γνωρίζει. Ήδη κατά την ενδομήτριο ζωή υπάρχει διαφοροποίησις αποδοχής της γλώσσης από το αγόρι και απ’ το κορίτσι. Διαφορετικά αντιλαμβάνονται, πιο συναισθηματικά αντιλαμβάνονται τα κορίτσια τα λόγια της μητέρας, το κλάμα της μητέρας, την αγωνία της μητέρας απ’ ότι τ’ αγόρια, και πιο θετικά αντιλαμβάνονται την ενδοοικογενειακή επικοινωνία τά αγόρια εν σχέσει με τα κορίτσια. Και βλέπετε ότι τα κέντρα του λόγου – της εκφράσεως του λόγου, της εξωτερικεύσεως του λόγου, που είναι αυτό το κέντρο του Broca που έχει τεράστια σημασία για την ομιλία, για την ανάπτυξη της προφορικής επικοινωνίας, το κέντρο του Wernicke που έχει τεράστια βαρύτητα για την αντίληψη του λόγου που ακούμε, διαφέρουν στα δύο φύλα και υπάρχει μια σημαντική διαφορά: τα μεν κορίτσια έχουν τη δυνατότητα πιο γρήγορα να μιλήσουν ή πιο γρήγορα να απαγγέλλουν ποιήματα ή πιο γρήγορα να διαβάζουν, αλλά όταν χρειαστεί ένας άνθρωπος να είναι πολύγλωσσος, να μάθει πάρα πολλές γλώσσες, οι επιδόσεις των αγοριών είναι καλύτερες διότι υπάρχει μια πλαστικότις σ’ αυτό το κέντρο του Broca και το κέντρο του Wernicke. Επικοινωνούν περιοχές οι οποίες συνδέονται συν τω χρόνο με τα πρωτογενή κέντρα του λόγου και είναι χαρακτηριστικό ότι πολύγλωττοι κατά κανόνα οι άντρες αλλά η ταχύτης της εκφράσεως κατά την νηπιακή ηλικία έχει μιά προτεραιότητα στα κορίτσια.

Επίσης, υπάρχει μια διαφορετική απάντηση στο ψυχολογικό στρες. Ψυχολογικό στρες δέχονται οι άνθρωποι σε κάθε στάδιο της ζωής τους. Η απάντηση είναι πολύ διαφορετική και σ’αυτό ακριβώς, σ’αυτή τη γραφική παράσταση φαίνεται πόσο διαφέρουν τ’αγόρια απ’τα κορίτσια, πώς διαφέρουν οι άντρες από τις γυναίκες, και πόση διαφορετική είναι η απάντηση στο ψυχολογικό στρες ακόμα και στη γεροντική ηλικία.

Και αν θελήσουμε να τα εκφράσουμε υπό τη μρφολογική έννοια, να τα νευροαπεικονήσουμε όλα αυτά, βλέπετε σ’αυτές νευροαπεικονιστικές μεθόδους πόση διαφορά υπάρχει επί του ανδρός και επί της γυναικός ως προς την μέθεξη, τη συμμετοχή αυτών των περιοχών στις αντιδράσεις του ψυχολογικού στρες.

Και ο φόβος και η ανασφάλεια που είναι πολύ χαρακτηριστικά φαινόμενα των ανθρώπων της εποχής μας – κάθε φορά ακούω τους ανθρώπους να μου λένε «νιώθω ανασφαλής, αισθάνομαι φόβο οποίο δεν μπορώ να καθορίσω». Δεν είναι το σύνηθες άγχος είναι μιά υπαρξιακή απειλή που ζει σήμερα ο άθρωπος. Αυτός λοιπόν ο φόβος και η ανασφάλεια είναι μεγαλυτερος επί των γυναικών, διότι ακριβώς σ’ ένα τμήμα του αμυγδαλοειδούς πυρήνος που αυτό έχει σχέση με τις αντιδράσεις πανικού και με το φόβο και την ανασφάλεια υπάρχουν διαφορετικοί υποδοχείς σε νευροδιαβιβαστάς και διαφορετικές δικλείδες, διαφορετικοί τρόποι διανοίξεως της μετασυναπτικής μεμβράνης, διαφορετική ουσιαστικά κινητική των μονοστενών και διστενών ιόντων μέσα ακριβώς από τις μετασυναπτικές επιφάνειες.

Και οι αντιδράσεις πανικού επίσης που πάλι στηρίζονται σε αυτό το όλο σύστημα – το μεταιχμιακό σύστημα – διαφέρουν μεταξύ των ανδρών και των γυναικών. Είναι συχνότερες επί των γυναικών οι αντιδράσεις πανικού, είναι σπανιότερες επί των ανδρών. Είναι πιο παρατεταμένες επί των ανδρών, είναι πιό βραχείες επί των γυναικών, και αυτή η διαφορά πάλι εξαρτάται από το πόσο η στεροειδική απάντησις επεκτείνεται σε ευρείες επιφάνειες στον εγκέφαλο ή περιορίζεται μόνο στην έσω μοίρα του αμυγδαλοειδούς πυρήνος.

Η ενότις και η διάσπασις επίσης είναι πολύ διαφορετική. Επί του θήλεως υπάρχει η διάσπασις ως προς το σωματικό εγώ. Από μικρά παιδιά τα κορίτσια πιό πολύ ασχολούνται με τον εαυτό τους, με την εμφάνισή τους, τη μορφή τους, διότι δεν υπάρχει στο βρεγματικό λοβό η δυνατότης μιάς αραγούς εσωτερικής ενότητος. Δεν είναι ότι μάθαν τα κορίτσια να συμπεριφέρονται έτσι ή μάθαν τ’ αγόρια να συμπεριφέρονται έτσι. Είναι πώς έχει εγχαραχθεί το “είναι” του ανθρώπου και ειδικά το σωματικό “είναι” του ανθρώπου, αφενός μεν μέσα σ’αυτό το κρικοειδές σύστημα, κατα δεύτερον λόγο δε επάνω στο βρεγματικό λοβό που εκεί σχηματοποιούμε τα του εαυτού μας, κατα κύριον λόγον τα σωματικά στοιχεία και κατα δεύτερον λόγο τα ψυχικά στοιχεία. Και βλέπετε δύο εκφράσεις αυτής της διασπάσεως, ο Salvador Dali έχει κάνει το πορτραίτο της συζύγου του, της Gala, και το δείχνει έτσι εκπεφρασμένο να διασπάται συνέχεια και ο Magris προσπαθεί να βρει τον εαυτό του και βεβαίως δε μπορεί να τον δει πολύ καλά διότι βλέπει το ένα μέρος του εαυτού του. Πρέπει ο εγκέφαλος να έχει τη δυνατότητα να δει την ολότητα του ανθρωπίνου “είναι”, της ανθρωπίνης υπάρξεως ουσιαστικά, για να μπορέσει ο άνθρωπος να συμφιλιωθεί με το σωματικό του “είναι” και να συμφιλιωθεί και με το ψυχικό του “είναι”. Και βέβαια αυτή η εσωτερική συμφιλίωση έχει τεράστια βαρύτητα για την κοινωνική συμπεριφορά του ανθρώπου δεδομένου ότι αν ένας άνθρωπος συμφιλιωθεί με τον εαυτό του συμφιλιώνεται και με κάθε άλλον άνθρωπο. Αν ο άνθρωπος διατηρεί τη διάσπαση μέσα του, την έλλειψη μιάς εσωτερικής ενότητος και αρμονίας οπωσδήποτε θα βλέπει τη διάσπαση παντού και θα προβάλλει αυτή την εσωτερική διάσπαση μες στο κοινωνικό περιβάλλον που ζει.

Και βλέπουμε τη διαφορά των δύο φύλων πολύ χαρακτηριστικά όταν υπάρχουν υπόστροφες διεργασίες. Βλέπετε η άνια, η νόσος του Alzheimer και κάθε μορφή ανίας είναι ένα σύνηθες πλέον φαινόμενο. Σε κάποια ηλικία μετά από τα 70 χρόνια της ζωής του ανθρώπου αρχίζει ο άνθρωπος και ξεχνάει, αρχίζει και διαφοροποιεί το συναίσθημά του, αρχίζει και διαφοροποιεί την κοινωνική συμπεριφορά του, αρχίζει και διαφοροποιεί ακόμα και την κριτικήν ισχύν την οποίαν έχει. Και εκεί ακριβώς φαίνεται η διαφορά των δύο φύλων. Άλλες είναι επί υποστρόφου αλλοιώσεως οι αντιδράσεις του ανδρός, άλλες είναι οι αντιδράσεις των γυναικών, διότι άλλες είναι οι προ-προγραμματισμένες εκφράσεις νευρωνικών δικτύων τα οποία επικουρικά έρχονται στην επιφάνεια και λειτουργούν όταν τα πρωτεύοντα νευρωνικά δίκτυα έχουν αρχίσει να αποσυντίθενται.

Και έρχομαι στον ιππόκαμπο, που εδώ υπάρχει μιά κυρία διαφορά μεταξύ των δύο φύλων. Ο ιππόκαμπος είναι μία δομή του εγκεφάλου που έχει σχέση πολύ με τη μνήμη. Η μνήμη του ανδρός και η μνήμη της γυναικός είναι δύο διαφορετικοί κόσμοι. Άλλα θυμάται ο άνδρας, άλλα θυμάται η γυναίκα.Υπάρχει μιά διαφορά στη σύνδεση αυτής της περιοχής που την ονομάζουμε CA1 περιοχή του ιπποκάμπου με την CA3 περιοχή του ιπποκάμπου – είναι ακριβώς αυτές οι δύο συνδέσεις που βλέπουμε εδώ – που για μεν τη γυναίκα πρωτεύει η συναισθηματική εγχάραξις, δηλαδή γεγονότα τα οποία είναι συναισθηματικώς πεφορτισμένα, έχουν ένα συναισθηματικό μανδύα, εγχαράσσονται και δεν τα ξεχνάνε.

Επί δε του ανδρός, η λογική εγχάραξις, αυτά που τα έμαθε μετά από λογική ανάλυση, από σκέψη, αυτά εγχαράσσονται ακόμα καλύτερα χωρίς να χρειάζεται τον ιδιαίτερο συναισθηματικό μανδύα για να καταστεί ανεξίτηλος η ενχάραξη της μνημονικής παραστάσεως. Και βλέπετε αυτός ο ιππόκαμπος συνδέεται με τη μνήμη, με τη μάθηση, με το συναίσθημα, με τη μουσική με την αυτογνωσία, αν ακούσετε έργα μουσικής ανδρών συνθετών και γυναικών συνθετών θα καταλάβετε αμέσως τη διαφορά και θα πείτε χωρίς ακριβώς να ξερετε ποιός είναι ο συνθέτης, θα πείτε αν αυτός είναι άνδρας ή αν είναι γυναίκα διότι και η έκφρασις μέσα στην μουσική, γιατί η μουσική είναι ένα παράθυρο της εξωτερικεύσεως της ανθρωπίνης ψυχής, και η έκφραση αυτή καθορίζεται απ’ το πώς λειτουργεί ο ιππόκαμπος την ώρα που ο άνθρωπος σκέπτεται τη μουσική κι έρχεται η στιγμή να τη γράψει και να την εκτελέσει.

Ο ιππόκαμπος έχει μεγάλη σχέση με την τοπογραφική μνήμη, και βλέπετε η τοπογραφική μνήμη, να ξέρουμε τον τόπο στον οποίο ζούμε, τον τόπο στον οποίο θα οδηγήσουμε το αυτοκίνητό μας, τον προσανατολισμό μας γενικότερα ακόμα και σ’ ένα άγνωστο περιβάλλον που πρέπει ορικά σημεία να τα θέσουμε προ οφθαλμών για να έχουμε έναν εφικτό προσανατολισμό και διαφέρει πάρα πολύ επί του άρρενος και επί του θήλεως. Επί του ανδρός υπάρχει ένας καλύτερος προσανατολισμός διότι η έσω (ενδιαρακαι)[1] οδοντωτή έλιξη κυρίως του ιπποκάμπου καθορίζουν αυτόν τον προσανατολισμό, επί των γυναικών πρέπει να γίνει μεγάλη επανάληψις, μεγάλη τοπογραφική ανάλυσις του χώρου για να μπορέσει να ενστερνιστεί αυτόν τον τόπο που θα λειτουργήσει (η γυναίκα).

Και η διαφοροποίηση του ιπποκάμπου στα δύο φύλα είχε ήδη καθοριστεί από΄ τον Santiago Ramon Υ Cajal, ο οποίος τιμήθηκε με το βραβείο Nobel το 1906 για τις μελέτες που είχε κάνει επάνω στον εγκέφαλο, και είχε πει πολύ καθοριστικά ότι μέσα ακριβώς απ’ τη CA4 περιοχή, από αυτήν την περιοχή που βρίσκεται στο κέντρο, μπορεί κανείς να αντλήσει νευρωνικά δίκτυα και να συνθέσει έναν αρκετά πραγματιστικό τρόπο τοπογραφικής αναλύσεως και τοπογραφικής μνήμης. Αυτός λοιπόν ο ιππόκαμπος υποστρέφεται στη γεροντική ηλικία αλλά ο τύπος της υποστροφής είναι διαφορετικός σ’ ένα γέροντα απ’ ότι σε μια γερόντισσα.

Και στην ανάλυση του ιπποκάμπου – βλέπετε πάλι εδώ είναι μια εξαιρετική μελέτη που έχει γίνει με την χρησιμοποίηση διαφόρων χρωστικών και δυνατοτήτων επισημάνσεως των λειτουργικών περιοχών του ιπποκάμπου, πόση διαφορά έχει η οδοντωτή έλιξη επί του ανδρός εν σχέσει με την οδοντωτή έλικα των γυναικών.

Υπάρχει λοιπόν μια σαφής διαφορά των δύο φύλων. Δεν θα έρθω να αναλύσω λεπτομέρειες γιατί θα μιλήσουμε ώρες, όντως, και πάλι δε θα εξαντλήσουμε το θέμα. Αλλά αυτό που πρέπει να μείνει μες στη σκέψη μας είναι ότι από της γεννήσεως μέχρι του θανάτου αυτές οι διαφορές παραμένουν αναλλοίωτες και δε μεταβάλλονται. Καμία ταυτότις δε θα μεταβάλλει τη λειτουργία του εγκεφάλου, ή τη δυνατότητα του εγκεφάλου να κρατά στα χέρια του τις διαφορές αυτές των δύο φύλων.

Και τα νευροενδοκρινολογικά στοιχεία είναι ακόμη πιο συγκλονιστικά για τον άνθρωπο. Οι νευροενδοκρινολογικοί μηχανισμοί, αυτοί που έχουν σχέση με την επίδραση των ορμονών στον εγκέφαλο και με τη δυνατότητα του εγκεφάλου να αναπτύξει το ορμονικό υπόβαθρο του ανθρώπου στο μέγιστο δυνατό, διαφέρει πάρα πολύ στα δύο φύλα.

Και βλέπετε ότι η επίδραση των ορμονών επάνω στον εγκέφαλο είναι κάτι πολύ σημαντικό, και είναι πολύ πιό σημαντικό επί του θήλεως γιατί υπάρχουν κυκλικές ορμονικές εναλλαγές πιό έντονες. Και είναι πολύ χαρακτηριστικό επίσης κατά τη διάρκεια της εφηβείας που οι ορμόνες επιδρούν στον εγκέφαλο και μεταβάλλουν επίσης τις αντιδράσεις και τον τύπο ουσιαστικά της κοινωνικής συμπεριφοράς του εφήβου.

Και εδώ πάλι επανέρχομαι για να σας καταστήσω ίσως πιό σαφές ότι τα στεροειδή έχουν τεράστια βαρύτητα. Και κάτω απ’ το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο αν δούμε ακριβώς έναν εγκέφαλο, θεωρείστε ότι είναι κάποιου μεγάλης ηλικίας ανθρώπου, θα δούμε ότι σ’ αυτήν την μεμβράνη, τη μετασυναπτική μεμβράνη, υπάρχουν διαφορετικές δικλείδες, διαφορετικά συστήματα δευτέρων αγγελιοφόρων και μεταφοράς του μηνύματος στον άνδρα και στη γυναίκα. Όπως επίσης υπάρχει και διαφορά στο εύρος της συναπτικής σχισμής, διαφορά στους αυτοϋποδοχείς, διαφορετική μορφολογία των συναπτικών κυστιδίων και διαφορετική δυνατότης συνθέσεως των συναπτικών κυστιδίων.

Και σε μια μελέτη που προέρχεται από ξένους συναδέλφους, βλέπετε πόσο οι υποδοχείς 5-υδροξυτρυπταμίνης είναι πολύ περισσότεροι επί του θήλεως εν σχέσει με τους υποδοχείς επί του άρρενος.

Και στο τελευταίο ακριβώς σημείο της διαφοράς ερχόμαστε στα μαστία, στο θάλαμο, στον υποθάλαμο, στην κεντρική φαιά ουσία, σε όλες αυτές τις δομές που είναι κεφαλαιώδους βαρύτητος για τη λειτουργία του ανθρώπου – αυτά είναι τα μαστία στα οποία θα σταματήσω για λίγο, και αυτή είναι η κεντρική φαιά ουσία γύρω απ’ τον υδραγωγό του Sylvius – η φαντασία του ανθρώπου έχει πολύ μεγάλη σχέση με τα μαστία και το όνειρο είναι μιά προβολή της φαντασίας κατά τη διάρκεια της νυκτός. Το όνειρο που βλέπει ο κάθε άνθρωπος είναι όλο το περιεχόμενο αυτής της διεργασίας που γίνεται μέσα στα μαστία κατα τη διάρκεια της ημέρας και προβάλλεται διαφοροτρόπως βέβαια και πολλές φορές υπό τραγική έκφραση μέσα στα όνειρα, τα όνειρα διαφέρουν των ανδρών και των γυναικών πάρα πολύ. Γιατί διαφέρει καταρχήν η περιοχή αυτή του υποθαλάμου που καθιστά εφικτή την διαμόρφωση των κύκλων του ύπνου, και καθιστά εφικτή επίσης την εναρμόνιση αυτού του υπερχιασματικού πηρύνος που ουσιαστικά αποτελεί το βιολογικό ωρολόγιο και των δύο.

Το σωματικό βάρος διαφέρει πάρα πολύ και καθορίζεται πάλι από τον εγκέφαλο, απ’ την υποκρετίνη και βλέπετε στα μαστία πάλι ότι υπάρχει μιά διαφορά στην επικοινωνία της έσω και έξω μοίρας. Υπάρχει αυτή η οργίλη συμπεριφορά. Αν μελετήσετε του Van Gogh την προσωπική ζωή, θα δείτε πόσο αιφνίδια αντιδρούσε πάντοτε, μιά αντίδραση, η οποία, βέβαια, έμοιαζε σαν την έκρηξη ενός ηφαιστείου, το οποίο καταστέλλετο μεν αλλά ήταν τραγικά πολλές φορές τα φαινόμενα.

Και στη ζωή του Salvador Dali αυτή η πλαστικοποίησις των μορφών, οι μορφές, το ρολόι το οποίο ρευστοποιείται, οι μορφές οι οποίες αλλοιώνονται είναι θέμα λειτουργίας των μαστίων που αναμφισβήτατα δημιουργούν μιά ζωή που είναι ζωή ονείρου ακόμα και στην πραγματικότητα. Η μορφολογική διαφορά είναι τεράστια στους νευρώνες.

Η μεγάλη διαφορά είναι στο μετωπιαίο λοβό που είναι ο λοβός της κρίσεως, ο λοβός του προγραμματισμού του εσωτερικού συντονισμού.

Και η μεγάλη διαφορά υπάρχει σ’ αυτή τη διεργασία την οποία ονομάζουμε μακρά μετασυναπτική ενίσχυσις και μακρά μετασυναπτική καταστολή. Και υπάρχει μιά διαφορά: επί του άρρενος υπάρχει μακρά μετασυναπτική ενίσχυσις, δηλαδή κάτι το οποίο μαθαίνει το επαναλμβάνει μέσα του και το θυμάται και επί του θήλεως υπάρχει δυστυχώς ένα έλλειμα στη μακράν μετασυναπτική απόσβεση. Γι’ αυτό κάτι που είναι τραυματικό στην ψυχή της γυναικός δε διαγράφεται εύκολα, το θυμάται, το ξαναθυμάται, το ξαναθυμάται πάρα πολλές φορές, διότι δεν έχει αυτή τη δυνατότητα της πλαστικότητος να αποσβέσει το τραυματικό βίωμα σ’ αυτές τις συνάψεις μέσω αυτού του μηχανισμού της μακράς μετασυναπικής κατασβέσεως. Και τα βλέπουμε αυτά βέβαια και στις μορφολογικές εκφράσεις.

Υπάρχει διαφορά μεταξύ δυναμισμού και σκεπτικισμού, μεταξύ των δύο, γιατί ο μετωπιαίος λοβός, ο οποίος είναι ο λοβός του σκεπτικιστού που τα βλεπει κάτω από τις λογικές παραμέτρους, και η απόφασις βγαίνει μετά από πάρα πολύ εναρμόνιση όλων των θετικών παραμέτρων αφαιρουμένων των αρνητικών. Επί του θήλεως οι αποφάσεις είναι πιό αιφνίδιες επί του άρρενος είναι πιο σταθερές.

Αυτή είναι μια πολύ μικρή οπτική γωνία των διαφορών. Ο Santiago Ramon Υ Cajal μελετούσε τις πεταλούδες της ψυχής – las mariposas del alma – που ήταν τα νευρικά κύτταρα και έλεγε χαρακτηριστικά στο βιβλίο του – ήταν ένα εξαιρετικό βιβλίο, που το έγραψε σε μια πολύ εύσχημη ισπανική γλώσσα, ότι είναι δύο διαφορετικές αυτές οι πεταλούδες που πετάν στον ανδρικό εγκέφαλο και στο γυναικείο εγκέφαλο. Είναι δύο διαφορετικά νευρωνικά πλέγματα. Διαφέρουν στους δενδρίτες, στις συνάψεις, κι αυτό παραμένει σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. Άρα ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι διαφορετικός επί του ανδρός, διαφορετικός επί της γυναικός, από της γεννήσεως μέχρι του θανάτου. Και την ώρα που ο άνθρωπος φεύγει για το μακρινό ταξίδι, φεύγει σαν άνδρας ή φεύγει σαν γυναίκα, ανάλογα με το πώς είναι ο εγκέφαλός του, πώς διαμορφώθηκε, πώς λειτούργησε, πώς ανέπτυξε τα νευρωνικά κυκλώματα και πώς συμπεριφέρθηκε στον κοινωνικό χώρο.

Σας ευχαριστώ πολύ.

Συζήτηση

Αρχίζω και απαντώ κατά ενότητες.

Καταρχήν αυτά που σας έδειξα είναι κατωχυρωμένα βιβλιογραφικώς – και θα παρακαλούσα δείξτε τη βιβλιογραφία να υπάρχει μιά οπτική αίσθησις – μπορείτε να ζητήσετε τις εργασίες αυτές και να τις αναλύσετε εν συνεχεία εν εκτάσει. Επίσης, εκείνο που ήτανε συμβολή δική μου ήταν η μελέτη επάνω στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, στους υποδοχείς, στα κυστίδια που διαφέρουν, στους διαύλους που διαφέρουν. Είναι μια αρκετά μεγάλη μελέτη που έχει γίνει σε ανδρικούς και γυναικείους εγκεφάλους. Στηρίχθηκε πάνω σε πολύ υλικό. Τα υπόλοιπα όσα έχουν σχέση με την αξονική τομογραφία, τη μαγνητική, την ποζιτρονική τομογραφία θα τα βρείτε στη βιβλιογραφία εν εκτάσει.

Έδειξα ανδρικούς και γυναικείους εγκεφάλους, πλάι σε κάθε εγκέφαλο είχα και μια μορφή, ανδρική ή γυναικεία. Άρα δεν χρειάζεται να ξαναδείξω τους εγκεφάλους γιατί αν θυμάστε εκεί που είχα βάλει τον Τισιανό ήταν ανδρικός εγκέφαλος, εκεί που είχα βάλει εκείνη τη γιαγιά με τα εγγονάκια ήταν γυναικείος εγκέφαλος. Κάθε φορά το πρόσωπο αντικατόπτριζε και εξέφραζε ουσιαστικά τον εγκέφαλο.

Για να δει κανείς μέσα από αυτές τις δομές, τον ανδρικό ή γυναικείο εγκέφαλο, είναι δύσκολο βέβαια. Γιατί πρέπει να κάνει μια μορφομετρική ανάλυση που χρειάζεται ένα πολύ επιλεγμένο πρόγραμμα στον υπολογιστή και πρέπει να κάνει εν σειρά τομές, να μπορέσει να συρράψει αυτές τις τομές εν συνεχεία, και να δει τις διαφορές στην πυκνότητα του φλοιού. Χρειάζεται ένα εξάμηνο περίπου για να μελετηθεί ο κάθε εγκέφαλος και να μπορέσουμε να επιλέξουμε τις διαφορές που υπάρχει στον ανδρικό εν σχέσει με το γυναικείο εγκέφαλο. Και αν θέλουμε να κάνουμε και την πιό λεπτομερή μελέτη υπό το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο χρειάζονται δύο χρόνια για κάθε εγκέφαλο.

Έχω εξετάσει 2.800 εγκεφάλους μέχρι τώρα από τότε που άρχισα να μελετάω τις διαφορές, βέβαια, όχι μόνο των δύο φύλων αλλά και σε πολλά άλλα επίπεδα τις διαφορές. 2.800 εγκεφάλοι μελετήθηκαν με ώρες ολόκληρες μπορώ να πω, 24 ώρες πολλές φορές ανάλωσα για κάθε εγκέφαλο.

Τώρα υπάρχει και διαφορά βέβαια σε μια άλλη κατηγορία εγκεφάλων – απαντώ συναρτήσει της ερωτήσεως που βάλατε. Οι εγκέφαλοι που χαρακτηρίστηκαν ανδρικοί ή γυναικείοι προήρχοντο από άτομα που ήταν είτε XY ή XX, είχαν δηλαδή τον γονότυπο τον ανδρικό ή τον γυναικείο. Τώρα υπάρχουν πάρα πολλά σύνδρομα, ένα απ’ αυτά είναι το σύνδρομο Down, είναι μια τρισωμία, η τρισωμία 21, που υπάρχει ένα επιπρόσθετο γονίδιο. Υπάρχουν άλλες καταστάσεις όπως είναι το σύνδρομο Klinefelter που είναι ΧΧΥ, υπάρχει το σύνδρομο Turner που είναι ΧΧΧ0. Αυτοί οι εγκέφαλοι έχουν μιά ιδιαιτερότητα, αλλά αυτή η ιδιατερότητα στηρίζεται πάνω σ’ αυτό το γονιδιακό υπόβαθρο που υπάρχει. Επί παραδείγματι, στον εγκέφαλο του πάσχοντος από σύνδρομο Down θα βρούμε νευροινιδιακές εκφυλίσεις που δεν τις βλέπουμε σε φυσιολογικό εγκέφαλο. Άρα λοιπόν όντως υπάρχει μια κατηγορία εγκεφάλων που δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ότι είναι οι τυπικοί ανδρικοί ή τυπικοί γυναικείοι, αλλά στηρίζονται επάνω σε μια γονιδιακή διαταραχή είτε είναι τρισωμία, είτε είναι ένας μωσαϊκισμός, είτε είναι ένα επιπρόσθετο επίσης φυλετικό γονίδιο.

Εκείνο που συνδέει τους δύο εγκεφάλους γενετικά και έχει μεγάλη σημασία αυτό, και μάλιστα το σκέφτηκα όταν ο κύριος Νικολαϊδης έκανε αυτή τη θαυμάσια τελική ομιλία που συνέδεσε τη θεολογία με την πραγματικότητα, αυτό που συνδέει γενετικά τους δύο εγκεφάλους είναι το εξής: ότι τα μεν χαρακτηριστικά του άρρενος φύλου είναι εγγεγραμμένα επάνω στο Χ χρωματόσωμο αλλά οι υποδοχείς των ανδρογόνων εις το Υ χρωματόσωμο, οι υποδοχείς των ανδρογόνων είναι στο Χ χρωματόσωμο. Συνεπώς παίρνει κανείς στοιχεία απ’ τον πατέρα, αλλά παίρνει και στοιχεία απ’ τη μητέρα και συντίθεται αυτή τη στιγμή ο ανδρικός εγκέφαλος από ουσίες που παράγονται από γονίδια που είναι στο Χ χρωματόσωμα και από υποδοχείς αντιστοίχους που υπάρχουν, μάλλον από ουσίες που παράγονται από το Υ χρωματόσωμο και από υποδοχείς οι οποίοι υπάρχουν στο Χ χρωματόσωμα.

Και έχουμε ένα πολύ αντιπροσωπευτικό σύνδρομο, το σύνδρομο Kennedy, που υπάρχει μιά διαταραχή στην ανάπτυξη των δευτερογενών ή τριτογενών χαρακτήρων του φύλου και συγχρόνως υπάρχει μιά σαφής νευρολογική διαταραχή που οφείλεται ακριβώς ότι στο Χ χρωματόσωμα δεν υπάρχουν υποδοχείς των ανδρογόνων. Τώρα είναι απεραντο το θέμα και αν ανατρέξουμε σ’όλες τις γονιδιακές διαταραχές που υπάρχουν και στις διαταραχές κυρίως τις χρωματοσωμικές θα πρέπει να είναι ένα καινουριο συμπόσιο που θα στηρίζεται ακριβώς επάνω στις διαφορές που μπορούν να υπάρξουν όταν ο γονότυπος διαφέρει. Αυτά που σας έδειξα στηρίζονται επάνω στο γονότυπο του άρρενος, στο γονότυπο του θήλεως και τα φαινοτυπικά στοιχεία όπως ακριβώς εκφράζονται από διάφορες περιοχές του εγκεφάλου.

Τώρα για να δούμε όλες αυτές τις διαφορές επίσης σ’ ένα μεμβρανικό επίπεδο, να δούμε τί υποδοχείς υπάρχουν στις μεμβράνες πως συντήκονται τα προσυναπτικά κυστίδια πάνω στη μετασυναπτική μεμβράνη είναι ένα τεράστιο θέμα. Πιστεύω ότι και μετά από 100 χρόνια θα βλέπουμε διαφορές στους δύο εγκεφάλους και όλο και περισσότερο θα επισημαίνουμε ότι ο ανδρικός εγκέφαλος είναι διαφορετικός από τον γυναικείο εγκέφαλο.

Αυτό όμως, απαντώ στην τρίτη ενότητα, δε σημαίνει ότι είναι διαφορετικός ο εγκέφαλος υπό την έννοια ότι ο ένας είναι καλύτερος του άλλου, υπέρτερος του άλλου, υποτιμάται ο άλλος, καθόλου, συμπληρώνει ο ένας τον άλλο. Και πιστεύω ότι μέσα ακριβώς σ’ αυτήν την θαυμάσια δημιουργία του Θεού, το να υπάρχει ο ανδρικός εγκέφαλος και ο γυναικείος, να συμπληρώνονται αυτά τα δύο φύλα με τη στοργή, με την αγάπη, με την αναγνώρηση της αξίας του ενός προς το άλλο, αυτά τα υπέροχα συναισθήματα τα οποία βλέπουμε στην Παλαιά Διαθήκη, στο Άσμα Ασμάτων επί παραδείγματι, που δεν υπάρχει μιά κατεύθυνσις αμιγώς φυλετική υπό την έννοια της διαφοράς του φύλου, αλλά μιά κατεύθυνση που έχει σχέση με τη διαφορά των χαρακτηριολογικών στοιχείων με τη διαφορά της προσωπικότητος με τη διαφορά του συναισθήματος, με τη διαφορά αυτής της μεταδοτικότητος της ψυχής του ενός προς τον άλλον. Αυτές λοιπόν οι διαφορές είναι πολύ απαραίτητες να υπάρχουν μέσα στην κοινωνία και πιστεύω ότι αυτή η διάκρισις του ανδρικού εγκεφάλου με τον γυναικείο εγκέφαλο των ιδιοτήτων και των χαρακτηριστικών, συνθέτει αυτήν την ομορφιά, την αρμονία της ανθρωπίνης υπάρξεως που υμνεί πραγματικά το έργο του Θεού.

Κάτι που με ρωτήσατε πάνω σε τρόφιμα είναι πολύ σωστά αυτά που λέτε, αλλά επειδή δεν είμαι ειδήμων δεν μπορώ να σας απαντήσω με το κύρος και τη βαρύτητα που κάποιος που ασχολείται ιδιαίτερα με τα τρόφιμα θα σας απαντούσε.

Και μια τελευταία ερώτηση που αναφέρεται στα ζώα, πάλι επειδή δεν έχω ασχοληθεί με τον τομέα των ζώων, ίσως ένας κτηνίατρος θα ήταν το πιό κατάλληλο πρόσωπο για να σας απαντήσει στις ερωτήσεις αυτές. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για τις ερωτήσεις και για την προσοχή σας.

Ερώτηση Σεβασμιοτάτου Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής Νικολάου: Να σας κάνω εγώ μία ερώτηση, βέβαια θα ‘θελα πολύ στο πρώτο ερώτημα που σας έκανα, νομίζω ότι είναι καίριο ένα σχόλιο, αλλά αν για κάποιο λόγο αισθάνεσθε ότι δεν μπορείτε, δηλαδή η έλξη αν και κατα πόσον είναι, έχει βρεθεί ότι έιναι κάπως αποτυπωμένη στον εγκέφαλο, αλλά το καίριο ερώτημα είναι όλο αυτό που λεγεται δυσφορία ή διαταραχή κλπ, εσείς θα το ονομάζατε αναπηρία, διαμαρτία, αμαρτία; Θα μπορούσατε κάπως να το κατατάξετε; Στο τί είναι όλο αυτό, γιατί εμείς ας πούμε ως πνευματικοί έχουμε πολλές φορές ένα τέτοιο πρόβλημα. Υποθέτω και οι ψυχίατροι. Έναν άνθρωπο πώς θα τον διαχειριστούμε, πόσο φταίει, πόσο είναι θύμα, πόσο διορθώνεται, πόσο έχει παρασυρθεί, πώς κάπως με την αίσθηση και του νευροφυσιολογικού υποβάθρου θα μπορούσατε, αν μπορείτε, να το εκφράσετε;

Ευχαριστώ πάρα πολύ Σεβασμιώτατε και για την πρώτη ερώτηση βεβαίως και για τη δευτέρα. Υπάρχει μιά μεγάλη διαφορά στη συμπεριφοά των δύο φύλλων και ως προ την έλξη όπως αναφέρατε. Υπάρχει η οπτική συμπεριφορά του ανδρός, η ακουστική συμπεριφορά του ανδρός, η οπτική συμπεριφορά της γυναικός. Ο εγκέφαλος είναι κατευθυνόμενος οπτικά από τον άνδρα και ακουστικά βεβαίως, είναι κατευθυνόμενος πιό πολύ οπτικά απ’ τη γυναίκα, αλλά αυτό ανάγεται απλώς στην ειδική σφαίρα. Το δεύτερο ερώτημα που είναι πολύ σημαντικό συνδέεται με μιά ερώτηση που μου επεβλήθη: έχει μεγάλη σημασία η οικογενειακή ζωή ενός παιδιού, έχει μεγάλη σημασία η κύησις, οι συνθήκες της κυήσεως, έχει μεγάλη σημασία η αρμονία των δύο γονέων; Βεβαίως έχουν μεγάλη σημασία, τεράστια σημασία. Κατά τη διάρκεια της κυήσεως ιδιαίτερα τίθενται τα θεμέλια της προσωπικότητος του ανθρώπου, αυτά που ζει ένα κύημα και τα ζει με την απόλυτη συναισθηματική επικοινωνία με την μητέρα, η οποία χαίρεται, ή λυπάται, ή υποφέρει, ή πονάει, ή βρίσκεται σε μιά πολύ δύσκολη εσωτερική κατάσταση, όλα αυτά τα γνωρίζει το έμβρυο με πολλούς τρόπους.

Πρώτον διαφοροποιούνται οι ορμόνες της μητέρας κάθε φορά που περνάει μιά βαθιά θλίψη, όταν περιπέσει σε κατάθλιψη, όταν βρίσκεται κάτω από ένα έντονο στρες, όταν βρίσκεται κάτω από πολύ δυσάρεστες συνθήκες, όταν είναι υπό κοινωνική καταπίεση, διαφοροποιούνται οι ορμόνες και αυτές επιδρούν στον εγκέφαλο του παιδιού. Επίσης, η γλώσσα και το συναίσθημα του παιδιού εξαρτάται πάρα πολύ από την γλώσσα της μητέρας, του πατέρα, απ’ τα συναισθήματα που υπάρχουν μέσα στην οικογένεια, απ’ τον τρόπο με τον οποίο η οικογένεια ζει. Αν υπάρχει αγάπη, αν υπάρχει στοργή, αν ακούν μουσική, αν οι άνθρωποι ζούνε μέσα σ’ ένα ωραίο εσωτερικό περιβάλλον. Αυτά επιδρούν πάρα πολύ θετικά στο παιδί. Και μάλιστα πάνω σε αυτό ήθελα να σας πω ότι υπήρχε ένας νόμος στους αρχαίους Βαβυλωνίους που λέγανε ότι εννέα μήνες που διαρκεί η κύησις, η μητέρα πρέπει να ζει μέσα σ’ ένα κήπο με πάρα πολύ ωραία λουλούδια και ν’ ακούει πολύ ωραία μουσική και κανείς ποτέ να μην την επιπλήττει για τίποτα.

Οι λαοί αυτοί που δεν τα έγραψαν παρά σε απλούς κώδικες περιελάβαναν αυτές τις παραινέσεις, καταλάβαιναν ότι όσο πιό αρμονική είναι η ζωή της μητέρας, τόσο πιό αρμονικό θα είναι το παιδί. Στο θέμα της ευθύνης, ένα πολύ μεγάλο θέμα, φιλοσοφικό, θεολογικό, ιατρικό, βιολογικό πιστεύω εκείνο που πρέπει να κάνει κανείς σαν επιστήμων είναι να αναζητά την αλήθεια όχι κυρίως να αναζητά την ευθύνη.

Οι γονείς έχουν ευθύνη να μεγαλώσουν τα παιδιά τους κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Είναι κάτι που πρέπει να το νιώθουν οι ίδιοι. Να μην τους επιβληθεί. Να καταλαβαίνει ο πατέρας κι η μητέρα ότι αυτό το κύημα είναι κάτι υπέρμετρα ιερό, και αυτή η ιερότης πρέπει να γίνει ένα σύμβολο στη ζωή τους. Να βλέπουν τα πάντα μ’ αυτήν την ιερότητα. Το κύημα, το παιδί τους αργότερα που θα γεννηθεί, τους εαυτούς τους, τον ίδιο τον εαυτό τους ο καθένας, ο πατέρας την μητέρα, η μητέρα τον πατέρα, αν επικρατεί μέσα στην οικογένεια αυτό το κλίμα του άκρους σεβασμού προς το ανθρώπινο πρόσωπο, της βαθιάς ιερότητος, της βαθιάς αγάπης προς το κύημα, πρέπει η έννοια του πατέρα και της μητέρας να μην είναι η έννοια των ανθρώπων που βιολογικά φέρουν έναν άνθρωπο στον κόσμο, αλλά η έννοια των ανθρώπων που γεννούν αυτόν τον άνθρωπο μες στην ψυχή τους.

Και ο πατέρας και η μητέρα πρέπει να κυοφορούν την αγάπη προς αυτόν τον άνθρωπο, και αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό. Οι ψυχικές διαστάσεις κι ουσιαστικά ο τρόπος με τον οποίο θα ατενίσει τη ζωή αυτό το κύημα όταν γεννηθεί, θα είναι πολύ διαφορετικό αν έχει κυοφορηθεί μέσα στην αγαπητική σχέση των δύο γονέων και μέσα στην καρδιά των δύο γονέων, εξ άκρας συλλήψεως, αυτό καθορίζει βέβαια και την ευθύνη οπωσδήποτε.

Ευχαριστώ πολύ.

……………………………………………….

[1] Το πρώτο συνθετικό της λέξης είναι σε παρένθεση γιατί δεν κατέστη δυνατό να επιβεβαιωθεί ως όρος, τόσο δια της ακοής (γράψαμε το καλύτερο που μπορούσαμε να καταλάβουμε), όσο και κατόπιν έρευνας στο διαδίκτυο.