Δύο βασιλικές – δύο χριστιανικές εκκλησίες – είναι οι καινούργιες «πριγκίπισσες» τις οποίες αποκαλύπτει το τελευταίο διάστημα η αρχαιολογική σκαπάνη του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Νίκου Σταμπολίδη.

Οι τοίχοι της μιας φτάνουν και τα 8 μ. ύψος και της δεύτερης ενδέχεται να ήταν ντυμένοι με μάρμαρο. Το δάπεδο της πρώτης ήταν στρωμένο με χαλιά καμωμένα από λεπτεπίλεπτες ψηφίδες που σχηματίζουν έναν χαοτικό φυτικό κόσμο, σαν ένα χαλί που οδηγεί προς τον Παράδεισο. Τα κιονόκρανα της άλλης με τα πτηνά και τα κριάρια θα μπορούσαν να στηρίζουν τα τόξα του Αγίου Δημητρίου της Θεσσαλονίκης και της Αχειροποιήτου. Το κορμί τους είναι χτισμένο από νόμους και ημερολόγια του 6ου αι. π.Χ. Από πλάκες με χαραγμένες επιγραφές δηλαδή, περισσότερες από όσες είχαν βρεθεί στο σύνολό τους στον τόπο αυτόν μέχρι το 1945 και παλαιότερες από όσες έχουν αποκαλυφθεί στη γειτόνισσά του, τη «βασίλισσα» των επιγραφών, την αρχαία Γόρτυνα. Στα δε σωθικά τους έκρυβαν ταφές πιθανόν ιερωμένων.

Δύο βασιλικές – δύο χριστιανικές εκκλησίες – είναι οι καινούργιες «πριγκίπισσες» τις οποίες αποκαλύπτει το τελευταίο διάστημα η αρχαιολογική σκαπάνη του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Νίκου Σταμπολίδη. Και είναι ίσως εκείνες που δεν θα περίμενε κάποιος να κλέψουν την καρδιά ενός κλασικού αρχαιολόγου, ο οποίος έχει καταφέρει να ταυτίσει την πόλη της αρχαίας Ελεύθερνας με ήρωες σαν εκείνους που περιγράφει ο Όμηρος στα έπη του. Μόνο που τούτοι που τάφηκαν στη σκιά του Ψηλορείτη γλίστρησαν από τους στίχους του ραψωδού και έδειξαν την ανθρώπινη και φθαρτή υπόστασή τους, καθώς αποκαλύφθηκαν θαμμένοι στο χώμα της σπουδαίας αυτής πόλης που αποτελεί τον σημαντικότερο αρχαιολογικό χώρο στην περιοχή του Ρεθύμνου.

Η πρώτη βασιλική, της Αγίας Ειρήνης του Θεού, διαστάσεων 25Χ17μ., και η δεύτερη, 20 μ. ψηλότερα, του Αγίου Μάρκου (μήκους 20 μ.), ήρθαν να προστεθούν σε εκείνη που είχε ανασκάψει τη δεκαετία του ’90, του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, ο καθηγητής Πέτρος Θέμελης. Και αν εκ πρώτης όψεως αποδεικνύουν τη διαχρονική λειτουργία της πόλης από το 3200 π.Χ. έως τον 14ο αι. μ.Χ. (οπότε και οι Βενετοί την ξεθεμέλιωσαν και έσπειραν τους αγρούς της με αλάτι για να μην ξαναφυτρώσει τίποτε μετά την επανάσταση των Καλλέργηδων), η παρουσία τους, σύμφωνα με τον ανασκαφέα τους, μπορεί να δώσει απάντηση σε ένα ιδιαιτέρως κρίσιμο ερώτημα: Οι βασιλικές αυτές είναι δημιουργίες «τζιχαντιστών»;

Φτιάχτηκαν δηλαδή όταν χριστιανοί κατέστρεψαν ειδωλολατρικούς ναούς και μνημεία για να τις χτίσουν; Ή μήπως οι κάτοικοι – ο αριθμός των οποίων εκτιμάται ότι κυμαινόταν από 5.000 έως 6.000 – απλώς αξιοποίησαν το οικοδομικό υλικό που βρήκαν από εγκαταλελειμμένα μνημεία του αρχαίου κόσμου, καθώς η ανέγερσή τους κυμαίνεται (σε διαφορετικές φάσεις) από τα χρόνια του Θεοδοσίου έως εκείνα του Ιουστινιανού;

Με τα ευρήματα να έχουν πρόσφατα βγει από την κρητική γη, οι απαντήσεις δεν είναι εύκολο ακόμη να δοθούν. Και χωρίς αυτές όμως, ήταν ξεχωριστή εμπειρία για όσους είχαν την ευκαιρία το βράδυ του Σαββάτου στο Νερατζέ Τζαμί (ένα μνημείο που αναστηλώνεται από τον όμιλο Ν. Δασκαλαντωνάκη, ο οποίος υποστηρίζει επίσης την ανασκαφή και το μουσείο της Ελεύθερνας) να τα «περιδιαβούν».

Οι δύο εκκλησίες

Οι μαύρες από την υγρασία και τις λειχήνες πέτρες τράβηξαν την προσοχή του έμπειρου αρχαιολόγου και διευθυντή του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης και ξεκίνησε την ανασκαφή, μέχρι που αποκάλυψε τη βασιλική της Αγίας Ειρήνης με τους 3 μ. ύψους κίονες, τα τρία κλίτη, το 17 μ. ψηφιδωτό με το φυτικό χαλί, τον τροχό της τύχης, τα άνθη και τα φύλλα κισσού, τα χαραγμένα ονόματα των τοπικών επισκόπων – Αριστείδη και Ιορδάνη – σε έναν σπόνδυλο αρχαίου κίονα και τα δεκάδες κεραμίδια με τα ονόματα των δωρητών στην επιφάνειά τους.

Μια βασιλική την οποία ο Νίκος Σταμπολίδης ονειρεύεται να αναστηλώσει πλήρως. Ο Αγιος Μάρκος, αν και μικρότερος σε μέγεθος, δεν διαθέτει λιγότερο σημαντικά ευρήματα: εντυπωσιακά επιστήλια από δημόσια κτίρια της ελληνιστικής εποχής, κιονόκρανα με πτηνά και κεφάλια κριαριών – έργα του τοπικού και με μακρά παράδοση στη γλυπτική εργαστηρίου -, στριφτοί κίονες, επιγραφές αρχαïκές αλλά και βυζαντινές – ανάμεσά τους μια ιδιαιτέρως τρυφερή που κάνει λόγο για ένα ζευγάρι που ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε – και πιθανόν μαρμάρινη επένδυση στους τοίχους βρίσκονται σήμερα στα άδυτα των αποθηκών του Αρχαιολογικού Μουσείου της Ελεύθερνας. Η αρχαιότητα όμως δεν μπορούσε να είναι απούσα από την ανασκαφική σοδειά.

Και μπορεί να μην ήταν ιδιαιτέρως πλούσια, η παρουσία όμως και μόνο ενός πήλινου ειδωλίου που απεικονίζει τη θεά Τύχη που κρατά το κέρας της Αμάλθειας και ένα πηδάλιο σε μια ρωμαϊκή βίλα ήταν αρκετή ώστε πλέον η πόλη να έχει τη δική της θεά Τύχη: την Τύχη της Ελεύθερνας, όπως βαφτίστηκε ήδη.