Στις 21 Φεβρουαρίου 1913, 112 χρόνια πριν, η πρωτεύουσα της Ηπείρου, τα Γιάννενα (Ιωάννινα επίσημα) απελευθερώθηκαν μετά από 85 μέρες πολιορκίας από τον οθωμανικό ζυγό. Επρόκειτο για μία από τις σημαντικότερες επιτυχίες του Ελληνικού Στρατού, καθώς η θρυλική πόλη είχε παραδοθεί στους Οθωμανούς του Σινάν Πασά (δεν αλώθηκε ποτέ) στις 9 Οκτωβρίου 1430. Για περισσότερα από 482 χρόνια λοιπόν τα Γιάννενα βρίσκονταν υπό οθωμανικό ζυγό. Στις 21 Φεβρουαρίου 2017 είχαμε γράψει ένα εκτενέστατο άρθρο για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων στο protothema.gr. Μπορείτε να το βρείτε δίπλα στο σημερινό, στα «Σχετικά άρθρα». Καθώς δεν θα είχε κανένα νόημα η επανάληψη των ίδιων στοιχείων θα παραθέσουμε σήμερα άγνωστα στοιχεία για την απελευθέρωση των Ιωαννίνων, με πηγές τον Γεώργιο Ρούσσο και τον Αντιστράτηγο Παναγιώτη Παναγάκο.

Οι ευθύνες του Σαπουντζάκη για την μεγάλη καθυστέρηση στην Ήπειρο

Έχει γραφτεί από πολλούς, ότι η καθυστέρηση στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων οφείλεται στην ανεπαρκή διοίκηση του Αντιστράτηγου Κωνσταντίνου Σαπουντζάκη (1846-1931), Διοικητή της Στρατιάς Ηπείρου. Ο Γεώργιος Ρούσσος παραθέτει μια άλλη εκδοχή που ρίχνει ευθύνες στους Μεταξά και Δoύσμανη, Επιτελείς που κατέστρωναν τα σχέδιά των πολεμικών επιχειρήσεων.

Ο Σαπουντζάκης ανήκε παλαιότερα στην «παλατιανή» ομάδα. Ήταν στρατιωτικός σύμβουλος του βασιλιά Γεώργιου Α’ και «στρατιωτικός παιδαγωγός» του Κωνσταντίνου. Μετείχε όμως στον ολέθριο πόλεμο του 1897, καθώς ο Γεώργιος τον είχε τοποθετήσει κοντά στον Κωνσταντίνο ως Επιτελάρχη του. Μετά την καταστροφή αναζητήθηκαν ευθύνες και έγιναν προσπάθειες να μετατεθούν οι ευθύνες του Κωνσταντίνου σε άλλους. Ο Γ. Ρούσσος θεωρεί υπεύθυνους για την ήττα του 1897, τον Θ. Δηλιγιάννη και τον βασιλιά Γεώργιο, «ο οποίος όχι μόνο είχε δεχθεί τη διεξαγωγή του προσχηματικού εκείνου πολέμου, αλλά και διηύθυνε τις πολεμικές επιχειρήσεις μέσα από το παλάτι του και το ειδικό στρατιωτικό γραφείο του, κατά τρόπο ώστε να δίνεται η εντύπωση ότι συμμετείχε στη μηχανορραφία της πολεμικής εκείνης παρωδίας».

Τελικά, οι ευθύνες ρίχτηκαν στον επιτελάρχη Σαπουντζάκη που αποτέλεσε το εξιλαστήριο θύμα, απομακρύνθηκε από το παλάτι και το όνομά του γράφτηκε στον λεγόμενο «μαύρο πίνακα». Έτσι, το 1912 έγινε προσπάθεια, πάντα κατά τον Γ. Ρούσσο, να αποκατασταθούν το τρωθέν γόητρο του Κωνσταντίνου και τα δικαιώματα που είχε χάσει μετά το Κίνημα στο Γουδή το 1909. Οι Μεταξάς και Δούσμανης έθεσαν στη διάθεσή του τη «Μεγάλη Στρατιά» (Θεσσαλίας – Μακεδονίας) για να κάνουν πιο εύκολο το έργο του, ενώ ο Σαπουντζάκης διοικούσε τη «Μικρά Στρατιά» (Ηπείρου), αποτελούμενη από δύο μόνο Μεραρχίες.

Πριν καθηλωθεί στο Μπιζάνι, λόγω της φυσικής διαμόρφωσης του εδάφους, των οχυρώσεων των Τούρκων, αλλά και των ισχυρότατων τουρκικών δυνάμεων που είχαν ενισχυθεί με στρατεύματα από το Μοναστήρι της Μακεδονίας, η «Στρατιά Ηπείρου», τον Οκτώβριο του 1912 πέτυχε να απελευθερώσει την Πρέβεζα, με τη βοήθεια του Στόλου, τη Φιλιππιάδα και να καταλάβει τη στρατηγικής σημασίας θέση Πέντε Πηγάδια (25-30 Οκτωβρίου 1912), γνωστή κι από το 1821! Πρόκειται για τοποθεσία μεταξύ Άρτας και Ιωαννίνων, πολύ κοντά στην Ιόνια Οδό. Για τις μάχες της Στρατιάς Σαπουντζάκη στα Πεστά και τα Πέντε Πηγάδια γράφει ο, μετέπειτα δικτάτορας, Θ. Πάγκαλος:

«Το τμήμα της Στρατιάς του Σαπουντζάκη και ιδίως τα ευζωνικά τάγματα επολέμησαν με εξαιρετικήν ανδρείαν και ορμήν κατά τους σκληρούς αγώνας τους εις Πεστά και Πέντε Πηγάδια. Διεκρίθησαν κατ’ αυτούς οι Αντισυνταγματάρχας Πολυμενάκος, Ιωάννου και Κοντούλης εξ ων (από τους οποίους) ο τελευταίος ετραυματίσθη δις (δύο φορές) μαχόμενος εν τη πρώτη γραμμή επικεφαλής Ευζωνικού Τάγματός του, αποτελουμένου εξ ολοκλήρου σχεδόν από ορεσίβίους πολεμιστάς του Βάλτου και της Ευρυτανίας. Θαυμασία ήτο επίσης η δράσις του ορειβατικού πυροβολικού, εκ των αξιωματικών του οποίου εγένετο εύφημος μνεία δια τον Λοχαγόν Γ. Λέστον και Ανθυπασπιστήν Κυριάκον Ταβουλάρην. Ο Ταβουλάρης, όταν εφθάσαμε εις την Ήπειρον, ήτο το ίνδαλμα των ευζώνων, οίτινες (οι οποίοι) εξύμνουν την έξοχον δράσιν του ως ουλαμαγού. Δεν προήρχετο εκ Στρατιωτικής Σχολής και απέδειξεν άπαξ έτι (για μια ακόμα φορά) η Φύσις γεννά τους πολεμικούς άνδρας και αι Σχολαί και η μόρφωσις απλώς τους τελειοποιεί».

Γιατί ο Κωνσταντίνος δεν ήθελε να μεταβεί στην Ήπειρο;

Καθώς όμως δεν υπήρξε καμία ουσιαστική πρόοδος τον Νοέμβριο και τις αρχές Δεκεμβρίου, η κυβέρνηση Βενιζέλου αποφάσισε να μεταβεί στην Ήπειρο ο Διάδοχος Κωνσταντίνος για να επιταχυνθούν οι εξελίξεις. Ωστόσο ο Κωνσταντίνος δεν ήθελε να πάει στην Ήπειρο για να μη χάσει τις δάφνες που έδρεψε στη Μακεδονία (Γ. Ρούσσος). Ο Δούσμανης γράφει σχετικά στα «Απομνημονεύματά» του, σελ. 75, ότι η Κυβέρνηση προσπαθούσε να πείσει τον Διάδοχο να μεταβεί στην Ήπειρο αλλά αυτός «έδιδεν όλως δευτερεύουσαν σημασίαν, από γενικότερας απόψεως, εις τας εν Ηπείρω επιχειρήσεις». Ο Δούσμανης συνεχίζει γράφοντας ότι «δεν έπρεπε κατά τον Διάδοχον να ριψοκινδυνεύσομεν το ζήτημά μας εν Μακεδονία, δια να δρέψωμεν μερικάς δάφνας εν Ηπείρω». Ο Γ. Ρούσσος αποδίδει στον ίδιο τον Δούσμανη αυτές τις σκέψεις. Καθώς ο Κωνσταντίνος έδειχνε απρόθυμος να μεταβεί στην Ήπειρο η Κυβέρνηση Βενιζέλου «σοφίστηκε» να «εκβιάσει τον Διάδοχο» και τον διόρισε αρχηγό του στρατού Μακεδονίας και Ηπείρου, θέση την οποία ευτυχώς δέχθηκε. Ο Ταγματάρχης Βελισσαρίου, ο άνθρωπος στον οποίο οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η απελευθέρωση των Ιωαννίνων βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη, χωρίς διοίκηση κάποιας μονάδας, λόγω έντονης διαφωνίας με τον μπατζανάκη του, Διοικητή του 4ου Συντάγματος Πεζικού, Συνταγματάρχη Παπακυριαζή. Τελικά του ανατέθηκε η διοίκηση του Ι/38 Τάγματος Ευζώνων, ο Διοικητής του οποίου Ταγματάρχης Γεωργούλης σκοτώθηκε στα Γιαννιτσά.

Ο Κωνσταντίνος φτάνει στην Ήπειρο – Πώς Βενιζέλος και Κωνσταντίνος γλίτωσαν από τα τουρκικά πυρά στο Μπιζάνι!

Στις 7/1/1913 ο Σαπουντζάκης επιχείρησε νέα επίθεση χωρίς επιτυχία, κατά του Μπιζανίου. Λίγες μέρες αργότερα έφτασε στη Φιλιππιάδα ο Κωνσταντίνος. Όπως παραδέχεται και ο Θ. Πάγκαλος, με την άφιξή του βελτιώθηκε σημαντικά ο εφοδιασμός του Στρατού. Η πολυήμερη προσπάθεια κατάληψης των Ιωαννίνων είχε εξεγείρει την ελληνική κοινή γνώμη που έβλεπε τους στρατιώτες μας να μάχονται κάτω από ιδιαίτερα δύσκολες καιρικές συνθήκες χωρίς αποτέλεσμα. Πάντως πολλοί ιδιώτες έστελναν τρόφιμα και ρούχα στο μέτωπο. Λίγες μέρες αργότερα έφτασε στην Φιλιππιάδα ο Βενιζέλος. «Ήτο πολεμοχαρής», κατά τον Δούσμανη και ζήτησε από τον Κωνσταντίνο να μεταβεί στο Μπιζάνι. Ο Διάδοχος δέχτηκε και τον συνόδευσε στο ύψωμα του Προφήτη Ηλία, όπου βρισκόταν ο αρχηγός του Πυροβολικού Παρασκευόπουλος. Ο Βενιζέλος, που φορούσε «μέλανα επενδύτη» δεν έμεινε στη θέση που του υπέδειξε ο Παρασκευόπουλος, αλλά πήγε στην πλευρά του υψώματος που «έβλεπε» προς το Μπιζάνι. Βλέποντας οι Τούρκοι κινητικότητα στο ύψωμα άρχισαν να το βομβαρδίζουν! Στην κυριολεξία, για πολύ λίγο, δεν χτυπήθηκαν ο Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος που τον συνόδευε. Μια οβίδα μεγάλου διαμετρήματος έπεσε σ’ ένα δέντρο πολύ κοντά τους. Ένας στρατιώτης σκοτώθηκε κι ένας άλλος τραυματίστηκε. Ο Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος έδειξαν, κατά τον Παρασκευόπουλο, «ζηλευτή ψυχραιμία».

Αλγεινή εντύπωση ωστόσο προκάλεσε στον Διάδοχο η συμπεριφορά (σημ. προφανώς ήταν έντρομοι και πανικόβλητοι) αξιωματικών που βρίσκονταν εκεί. «Τους είδες όλους αυτούς;», είπε ο Κωνσταντίνος στον Παρασκευόπουλο.

Ο Δούσμανης γράφει ότι για όλα φταίει ο Βενιζέλος ο οποίος στοχοποιήθηκε από τον μελανό επενδυτή του και δεν ζήτησε έναν χακί μανδύα για να μην προδίδεται. Αν ήξερε ποιοι ήταν στον Προφήτη Ηλία τότε ο Βεχήτ μπέης, ο φρούραρχος του Μπιζανίου, γράφει ο Δούσμανης θα είχε επιμείνει στη ρίψη οβίδων. Αντίθετα, ο Παρασκευόπουλος γράφει ότι ο Βεχήτ μπέης αν γνώριζε ότι εκείνη τη μέρα στο ύψωμα ήταν ο Βενιζέλος με τον Κωνσταντίνο, δεν θα το βομβάρδιζε ποτέ, όπως του εκμυστηρεύθηκε αργότερα ο Βεχήτ ως αιχμάλωτος. Αν πάντως, από πραγματική απερισκεψία, εκείνη τη μέρα σκοτώνονταν ο Βενιζέλος και ο Κωνσταντίνος, η χώρα θα έμενε χωρίς πρωθυπουργό και χωρίς Διάδοχο – Αρχιστράτηγο! Οι συνέπειες, προφανώς, θα ήταν τραγικές και ανυπολόγιστες…

Ο Δούσμανης πάντως, γελοιοποιείται από τον Παρασκευόπουλο, καθώς γράφει ότι «είχε κατακλιθεί με τη ρίνα (μύτη) επί τους εδάφους…».Ο Γεώργιος Ρούσσος γράφει ότι μετά από προετοιμασία εβδομάδων έγινε η τελική επίθεση κατά των Ιωαννίνων.Το Μπιζάνι σφυροκοπήθηκε από 50.000 οβίδες! Περισσότερα για τον ρόλο των Βελισσαρίου – Ιατρίδη και την παράδοση των Ιωαννίνων, θα βρείτε στο άρθρο της 17/02/2017.

Το Πρωτόκολλο παράδοσης των Ιωαννίνων

Ιστορικής σημασίας είναι το Πρωτόκολλο Παράδοσης των Ιωαννίνων. Η υπογραφή του από τον Βεχήτ (Αντισυνταγματάρχη), ως εκπροσώπου του Εσάτ πασά, του τελευταίου πασά των Ιωαννίνων και τους Λοχαγούς του Γενικού Επιτελείου Ιωάννη Μεταξά και Ξενοφώντα Στρατηγού ως εκπροσώπων του Διαδόχου έγινε το λυκαυγές (το αμυδρό φως λίγο πριν την ανατολή του ήλιου) της 21ης Φεβρουαρίου 1913.

Αριθμ. 1527/Β’

«Πρωτόκολλον»

«Μεταξύ των υπογεγραμμένων Λοχαγού Ι. Μεταξά και Λοχαγού Ξ. Στρατηγού, Πληρεξουσίων της Α.Β.Υ. Διαδόχου Κωνσταντίνου, Αρχιστρατήγου του Ελληνικού Στρατού Μακεδονίας και Ηπείρου και του Αντισυνταγματάρχου Βεχήπ, Πληρεξουσίου της Α. Εξοχότητος Εσάτ-πασά, Αρχηγού του τουρκικού Στρατού του Φρουρίου Ιωαννίνων, συνεφωνήθησαν τα εξής:

1ον Η οχυρωμένη τοποθεσία των Ιωαννίνων παραδίδεται εις τον Ελληνικόν Στρατόν.

2ον Τα Τουρκικά Στρατεύματα, άτινα (τα οποία) ευρίσκονται σήμερον εις την ως άνω οχυρωμένην τοποθεσίαν, παραδίδονται εις τον Ελληνικόν Στρατόν, ως αιχμάλωτα πολέμου.

3ον Άπαν (όλο) το υλικόν πολέμου: ήτοι όπλα, ίπποι και Σημαίαι, ανήκοντα εις τα παραδιδόμενα Στρατεύματα, θα παραδοθώσιν εις τον Ελληνικόν Στρατόν, εν οίαν ευρίσκονται σήμερον κατάστασιν».

4ον Πάντες οι Αξιωματικοί και οπλίται και οι εξ αυτών τραυματίαι και ασθενείς υπάγοναι εις τους Νόμους του Πολέμου».

Ιωάννινα 21.2.1913, Ι. Μεταξάς, Ξ. Στρατηγός, Βεχήπ».

Ο Διάδοχος στις 5.50 το πρωί της 21ης Φεβρουαρίου εξέδωσε την ακόλουθη διαταγή:

Αριθμ. 1505/Β’

«Διαταγή Γενική»

«Ο Τουρκικός Στρατός παρεδόθη αιχμάλωτος άνευ όρων. Τα εχθρικά Τμήματα θα υψώσωσι λευκάς Σημαίας. Αι Μεραρχίας θα λάβωσι τας εντός ολίγου εκδιδομένας σχετικάς διαταγάς μου.

Χάνι Εμίν-Αγά 21.2.1913 ώρα 5.50 πρωίας, Κωνσταντίνος».

Οι κάτοικοι των Ιωαννίνων υποδέχονται με ενθουσιασμό τον Ελληνικό Στρατό στην πόλη

Μια Γαλλίδα περιγράφει τις σκηνές ενθουσιασμού στα Γιάννενα μετά την απελευθέρωση της πόλης.

Πρόξενος της Γαλλίας στα Ιωάννινα το 1913 ήταν ο φιλέλληνας Edgar Dussapp. Η σύζυγός του Jean Dussapp, με το ψευδώνυμο Guy Chantepleure έγραψε ένα σημαντικό έργο, με τίτλο «Η Πολιορκημένη Πόλη», όπου καταγράφει τα γεγονότα από το καλοκαίρι του 1912 ως τον Μάρτιο του 1913 στην πρωτεύουσα της Ηπείρου. Ας δούμε πώς περιγράφει την είσοδο του Ελληνικού Στρατού, με επικεφαλής Κωνσταντίνο, στα Γιάννενα.

«Τα Γιάννενα, η Πρωτεύουσα και το Άγιον Βήμα της Ηπείρου. Η Ήπειρος, το αγαπητότερον ιερόν μέσα εις την καρδίαν της Ελλάδος. Μία αυγή εκείνη εκεί, αυγή ιστορική. Η πόλις, η οποία από πέντε αιώνων εσπάρασσεν υπό την ξένη πτέρναν, εκοιμήθη Τουρκική και Μουσουλμανική και εξύπνησεν Ελληνική και Χριστιανική.

Υπό τον στρατηγόν Σούτσον, εισήλθεν πρώτον, την 21η Φεβρουαρίου, η Ελληνική πρωτοπορία. Εγελούσαν, έκλαιγαν, εφιλούντο γέροι και νέοι, πτωχοί και πλούσιοι. Αλλόφρονες, με λυγμούς εις την φωνήν, ωσάν παραληρούντες ή ευρισκόμενοι εις έκστασιν εφώναζαν: «Ζήτω η Ελλάς! Ζήτω ο Ελληνικός Στρατός! Ζήτω ο Διάδοχος Κωνσταντίνος!

Και η απέραντος βοή των ζητωκραυγών, παλλομένη, ευτυχής, τρομερά, ανεμιγνύετο με τον ήχο των κωδώνων (τον ήχο από τις καμπάνες) που εσήμαιναν καθ’ όλην την πόλιν, ωσάν να εσκόρπιζαν φως εις την διαφανή και γλυκιάν ατμόσφαιρα».

Όπως γράφει η Γκι Σαντεπλέρ, οι Έλληνες και οι Ελληνίδες των Ιωαννίνων εύχονταν «Χριστός Ανέστη» και άκουγαν από τους άλλους «Αληθώς Ανέστη» σαν να επρόκειτο για Πάσχα. «Το θαύμα της Αναστάσεως είχε ήδη συντελεσθεί είς τας καρδίας των». Στα Γιάννενα βρέθηκαν από την πρώτη μέρα οι πριγκίπισσες Ελένη και Αλίκη της Ελλάδας. Οι Γιαννιώτες έβγαζαν απ’ τα κεφάλια τους τα κόκκινα φέσια που φορούσαν υποχρεωτικά και τα πετούσαν στο έδαφος, αφού τα έσκιζαν… Πάνω στα κουρελιασμένα φέσια μπήκε θριαμβευτικά στα Γιάννενα ο Κωνσταντίνος ακολουθούμενος από τους πρίγκιπες Ανδρέα, Χριστόφορο, Γεώργιο και Αλέξανδρο, τον Στρατηγό Δαγκλή και όλο το Επιτελείο.

Ο « Ύμνος στην Ελευθερία», ο Εθνικός μας Ύμνος ακούστηκε για πρώτη φορά στα Γιάννενα. Λουλούδια, κλαδιά δάφνης, αρώματα και κόκκοι ρυζιού, σύμβολα πίστης και διάρκειας έρραναν τον Διάδοχο. Μοναδική παραφωνία, ένας Αλβανός, ο οποίος ζωσμένος με εκρηκτικά περίμενε να περάσει ο Κωνσταντίνος για να τας πυροδοτήσει. Ευτυχώς, τον αντιλήφθηκαν έγκαιρα εύζωνοι και τον σκότωσαν.

Επίλογος

Η απελευθέρωση των Ιωαννίνων προκάλεσε θύελλα ενθουσιασμού στην υπόλοιπη Ελλάδα. Τα Γιάννενα ήταν «η πόλη των ονείρων και των παραδόσεων της Ελληνικής φυλής», γράφει ο Π. Παναγάκος. Πριν από 112 χρόνια, κάποιοι Έλληνες, μέσα σε 30 πόντους χιόνι πολεμούσαν με απαράμιλλο θάρρος. Μόνα τους «καταφύγια», τα φτωχικά τους αντίσκηνα. Από τους 750 άνδρες του Τάγματός του, γράφει ο Θ. Πάγκαλος, οι 250 δεν μπορούσαν να πολεμήσουν λόγω κρυοπαγημάτων. Περίπου 15 εύζωνοι υπέστησαν ακρωτηριασμούς στα δάχτυλα των ποδιών.

Κάποιοι δεν ήθελαν να χειρουργηθούν, αλλά να συνεχίσουν να πολεμούν. Ένας εύζωνος, γράφει ο Θ. Πάγκαλος, «πάσχων δεινώς», αν και διατάχθηκε να πάει στο νοσοκομείο «με ικέτευε να τον αφήσω, υποσχόμενος ότι και σούρνοντας ακόμα θα ακολουθήσει το Τάγμα του για να μπει στα Γιάννενα». Υποκλινόμαστε και ευχαριστούμε, αυτούς τους ήρωες. Ας αναλογιστούμε και τις δικές μας ευθύνες και ορισμένοι ανιστόρητοι, εισαγόμενοι και γηγενείς, ας πάψουν να απαξιώνουν αυτή τη χώρα και όσους έδωσαν τη ζωή τους για την Ελλάδα. Ας γίνουν πρώτα αυτοί τέλειοι. Μόνο έτσι θα γίνει τέλεια και η Ελλάδα, που κάποιοι ακόμα, την αγαπάμε, όσο και να μας πληγώνει…

Πηγές: ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΟΥΣΣΟΥ, «ΝΕΩΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ 1826-1974», ΤΟΜΟΣ Ε, «ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ», 1976.

Π. ΠΑΝΑΓΑΚΟΥ, «ΣΥΜΒΟΛΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ 1912-1922», ΑΘΗΝΑΙ 1961.