Ένα από τα πραγματικά «καυτά» θέματα των χρόνων της Κατοχής είναι οι περιβόητες αγγλικές χρυσές λίρες. Χωρίς να έχουμε αναφερθεί στο θέμα μέχρι τώρα έχουμε διαβάσει σε «άσχετα» άρθρα αλλά και σχόλια αναγνωστών για αυτό.

Βέβαια, είναι σχεδόν αδύνατο να μπορέσει κάποιος να γράψει με βεβαιότητα πόσες λίρες έδωσαν οι Βρετανοί στην Ελλάδα και πόσες πήρε κάθε αντιστασιακή οργάνωση.

Έχουν γίνει και από ελληνικής πλευράς αξιόλογες μελέτες οι οποίες στηρίζονται ως επί το πλείστον σε βρετανικές πηγές. Και βέβαια υπάρχουν και μαρτυρίες Ελλήνων, που έζησαν από κοντά τα γεγονότα και έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ας ξεκινήσουμε όμως από τον ΕΛΑΣ και την Επιμελητεία του Αντάρτη (ΕΤΑ) που συγκροτήθηκε τον Μάρτιο του 1943, όπως αναφέρει το protothema.gr

Ο ΕΛΑΣ, η τροφοδοσία του και η ΕΤΑ

Όπως γράφει ο Γιάννης Σκαλιδάκης στο βιβλίο του «Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», «από τα πρώτα βήματα του αντάρτικου φάνηκε το μεγάλο πρόβλημα της τροφοδοσίας των τμημάτων. Μικρές ομάδες περιπλανώμενες στα βουνά, χωρίς συστηματική σύνδεση με τα χωριά, αλλά με τον φόβο της προδοσίας και της εξολόθρευσης δοκιμάζονταν από την έλλειψη τροφής και κάθε είδους αναγκαίων και ορισμένες διαλύονταν εξαιτίας των λόγων αυτών.

Έπρεπε το αντάρτικο να βρει τρόπο να τροφοδοτείται και να υποστηρίζεται από την τοπική κοινωνία, χωρίς να αναγκαστεί να καταφύγει στη βία και σε ληστρικές μεθόδους.

Έτσι, ο Άρης Βελουχιώτης έδωσε εντολή να εμφανίζονται επίσημα οι αντάρτες στα χωριά και να δηλώνουν την εξουσία τους. Με την άφιξη των αντάρτικων τμημάτων στα χωριά συγκροτούνται και επιτροπές του ΕΑΜ, όπου δεν υπήρχαν. Από τον Ιούλιο – Αύγουστο του 1942 ξεκίνησε να εφαρμόζεται μια άλλη μέθοδος.

Όταν οι Ελασίτες είχαν χρήματα, πλήρωναν ό,τι αγόραζαν. Όταν δεν είχαν, έκοβαν αποδείξεις με τη σφραγίδα του ΕΛΑΣ, με την προοπτική ότι μετά την απελευθέρωση, το ελληνικό κράτος θα αναγνώριζε την αξία των αποδείξεων και θα πλήρωνε αυτούς που τις είχαν.

Όταν το καλοκαίρι του 1942 συγκροτήθηκε ένα τμήμα 25 ανταρτών στη Ρούμελη, οι επικεφαλής του «έστειλαν τον Κέντρο και τον Μανώλη (τον Τσιάφο από την Αθήνα) σ’ έναν τσέλιγκα και πήραν είκοσι οκάδες γάλα και μια γίδα.

Του έδωσαν απόδειξη με τη σφραγίδα του ΕΛΑΣ. Αυτή η απόδειξη ήταν η πρώτη που δόθηκε από τον ΕΛΑΣ σφραγισμένη με τη σφραγίδα του» (Πάνος Λάγδας, «Άρης Βελουχιώτης». Ο πρώτος του αγώνα», σελ. 94-95). Δεν γνωρίζουμε βέβαια αν ο τσέλιγκας εισέπραξε μετά την απελευθέρωση τα χρήματα για το γάλα και τη γίδα, προσκομίζοντας την απόδειξη σε κάποια κρατική Αρχή…

Σαφέστερος είναι ο Δημήτριος Δημητρίου (καπετάν Νικηφόρος), στο βιβλίο του «Αντάρτης στα βουνά της Ρούμελης. Χρονικό 1940-44», 1ος τόμος, σελ. 380: «Με το φαγητό μέσα στα χωριά, αλλού μας έπαιρναν καταλύματα, αλλού στεριωνόταν καζάνι. Φασόλια, πατάτες, φακές, ό,τι είχε ο κόσμος. Όταν είχαμε λεπτά πληρώναμε. Αλλιώς δέναμε αποδείξεις. Ότι η πατρίδα θα τις αναγνώριζε αύριο και θα πλήρωνε».
 

Στις πόλεις, για να ενισχυθεί το αντάρτικο διοργανώνονταν λαχειοφόρες αγορές, έρανοι και πάρτι. Στην Αθήνα δημιουργήθηκε τον Αύγουστο του 1942, η οργάνωση «Φανέλα του Αντάρτη» που συγκέντρωσε έσοδα από αυτές τις δραστηριότητες (Ανδρέας Μωραΐτης, «Η Επιμελητεία του Αντάρτη – ΕΤΑ», τ.4, Ιούλιος 1958, σελ. 141. Πρόκειται για σειρά άρθρων του Αντισμήναρχου Ανδρέα Μωραΐτη, επικεφαλής της επιμελητείας του ΕΛΑΣ, που δημοσιεύθηκαν στο «Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως».

Στην επαρχία ιδρύθηκε η «Επιτροπή Προστασίας Ανταρτών». Τα επιμελητειακά καθήκοντα ανατέθηκαν σε συγκεκριμένους αντάρτες που φρόντιζαν για την παραλαβή των τροφίμων και άλλων εφοδίων σε συνεννόηση με τους υπεύθυνους των χωριών. Το 1942 η σοδειά ήταν εξαιρετική, ιδιαίτερα σε καλαμπόκι, όσπρια και λάδι.

«Παράλληλα, το άνοιγμα των αποθηκών συγκέντρωσης στα επαρχιακά κέντρα δημιούργησε νέες δυνατότητες για τον ΕΛΑΣ, που απέκτησε πλέον τις δικές του αποθήκες για τα αποθέματά του», γράφει ο Γ. Σκαλιδάκης. Η πρακτική αυτή ήταν ο πρόδρομος της πρακτικής του ΕΑΜ Αθήνας από το φθινόπωρο του 1943, για το άνοιγμα των αποθηκών των μαυραγοριτών και της διαχείρισής τους από τις εαμικές Λαϊκές. Επιτροπές (σχετικά, στο βιβλίο του Μενέλαου Χαραλαμπίδη, «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα», σελ. 202-206).

Ο Δ. Δημητρίου (Νικηφόρος) γράφει ότι: «Συμφωνήσαμε όλοι ότι έπρεπε να βάλουμε μια εισφορά γενική, αρχίζοντας πρώτα από τους καλλίτερους νοικοκυρέους… Καταλήξαμε ότι έπρεπε να φκιάσουμε έναν κατάλογο δίκαιο, όλους τους μεγάλους νοικοκυρέους και να τους ορίσουμε τι ποσό λάδι και εληές ήσαν υποχρεωμένοι να κρατούν πάντοτε στα χέρια τους και να μη το διώξουν. Το άλλο ας το έκαναν ό,τι ήθελαν»(διατηρήσαμε την ορθογραφία του αρχικού κειμένου).

Με την de facto συγκρότηση της Ελεύθερης Ελλάδας ήταν απαραίτητο ο ΕΛΑΣ να συγκροτήσει ένα είδος οικονομικής υπηρεσίας με δημοσιονομικά καθήκοντα. Αυτό έγινε τον Μάρτιο του 1943 με τη συγκρότηση της ΕΤΑ (Επιμελητείας του Αντάρτη), που προέκυψε από τη συγχώνευση δύο οργανώσεων που προϋπήρχαν: της «Φανέλας του Αντάρτη, που λειτουργούσε στην Αθήνα από τον Αύγουστο του 1942 και της «Επιτροπής Προστασίας Ανταρτών» (ΕΠΑ) που λειτουργούσε στην ύπαιθρο. Ενώ η «Φανέλα του Αντάρτη» συγκέντρωνε εφόδια και μέσω του μηχανισμού της προωθούσε προς το βουνό κυρίως ιματισμό και άρβυλα, η ΕΠΑ βασίστηκε στις εθελοντικές προσφορές των χωρικών, αλλά και στη διατήρηση της φορολογίας της «δεκάτης» στη συγκεντρωμένη γεωργική παραγωγή.

Μετά την ίδρυση της ΕΤΑ, η Καρδίτσα αποτέλεσε το κέντρο της οικονομίας, όχι μόνο της Θεσσαλίας, αλλά και της Ελεύθερης Ελλάδας γενικότερα. Ο Κ. Καραγιώργης (ψευδώνυμο του Κώστα Γυφτοδήμου), σημαίνον στέλεχος του ΕΛΑΣ, το 1944 έκανε μνεία για «εθελοντική οικονομική εισφορά του Θεσσαλικού λαού, πλούσια και χουβαρντάδικη, που έκανε θαύματα, με πρωτοπορία τις επαρχίες Ελασσόνας, Τυρνάβου και Αλμυρού», ενώ σημείωνε πως «η Θεσσαλία τρέφει παραπάνω από τον μισό στρατό του ΕΛΑΣ και δίνει ορισμένη βοήθεια στους ορεινούς πληθυσμούς των γειτονικών περιοχών». Από το καλοκαίρι του 1943, ο ΕΛΑΣ ενίσχυσε σημαντικά τις δυνάμεις του. Τότε ξεκίνησε η βρετανική χρηματική βοήθεια. Η διακοπή της όμως σήμαινε την πρώτη σοβαρή κρίση συντήρησης των ανταρτών του ΕΛΑΣ.

Το Κοινό Γενικό Στρατηγείο Ανταρτών και οι βρετανικές χρυσές λίρες

Το καλοκαίρι του 1943 με τη μεσολάβηση των στρατιωτικών της βρετανικής αποστολής, συνδέσμων του συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ) Έντι Μάγιερς και Κρις Γουντχάουζ, συνομολογήθηκε από τους αρχηγούς του ΕΛΑΣ, του ΕΔΕΣ και της ΕΚΚΑ η δημιουργία του Συμφώνου των Εθνικών Ομάδων (σύσκεψη Λιασκόβου, 5 Ιουλίου 1943). Το ΚΓΣΑ ξεκίνησε τις εργασίες του στο Περτούλι Τρικάλων στις 18 Ιουλίου 1943.

Τον Αύγουστο του 1943 Βελουχιώτης και Ζέρβας ξεκίνησαν περιοδεία σε χωριά της Ηπείρου (με αρχή το Βουργαρέλι της Άρτας και κατάληξη το Μέτσοβο ενημερώνοντας τους χωρικούς για την ίδρυση του ΚΓΣΑ.

Όμως, οι εγωισμοί, η καχυποψία και οι επιδιώξεις που προέκυπταν από τα πολιτικά πάθη εμπόδισαν τη δυναμική κοινή αντίσταση κατά των κατακτητών.

Ο Ζέρβας και ο Ψαρρός δεν ξαναπήγαν σε σύσκεψη του ΚΓΣΑ και έστειλαν αντιπροσώπους τους. Έτσι, το Στρατηγείο καπελώθηκε από τον ΕΛΑΣ.

Μόλις ιδρύθηκε το Στρατηγείο καθορίστηκε η οικονομική ενίσχυση των ανταρτών από τους Συμμάχους. Αυτά δίνονταν στις Μεραρχίες, με βάση τη δύναμή τους.

Μετά την παράδοση της ιταλικής Μεραρχίας Πινερόλο, τον Σεπτέμβριο του 1943, δόθηκε από το ΚΓΣΑ μια λίρα τον μήνα για κάθε Ιταλό αιχμάλωτο, ενώ ως το τέλος του μήνα λόγω της υψηλής τιμής της βρόμης και της δυσκολίας μεταφοράς σανού, τα χρήματα ανά άλογο αυξήθηκαν από μισή λίρα σε μία.

Η σχετικά απρόσκοπτη αυτή ροή της συμμαχικής βοήθειας συνεχίστηκε ως τον Οκτώβριο του 1943, οπότε η κοινή αντίσταση τερματίστηκε άδοξα… Ωστόσο, η ροή των χρυσών λιρών δεν διακόπηκε, ιδιαίτερα προς τον ΕΔΕΣ.
 

Πόσες χρυσές λίρες στάλθηκαν στην Ελλάδα

Όπως αναφέραμε και στην αρχή του άρθρου είναι αδύνατο να πει κάποιος με σιγουριά πόσες χρυσές λίρες «ήρθαν» στην Ελλάδα. Και αυτό, γιατί και οι διαφορές των ποσών που παραθέτουν οι πηγές είναι χαώδεις.

Σύμφωνα με τον Κρις Γουντχάουζ στο βιβλίο του «The Struggle for Greece», Λονδίνο 1976, σελ. 103, οι χρυσές λίρες που εισήχθησαν στην Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής υπολογίζονται από την SOE (Special Operations Executive) σε 1.230.000, ενώ η Τράπεζα της Ελλάδας τις υπολογίζει σε 2.000.000 (ίσως υπολόγιζε και όσες χρυσές λίρες ήρθαν στην Ελλάδα από τις δυνάμεις Κατοχής).

Στην εξαιρετική διδακτορική διατριβή του, με τίτλο «Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941-1946)», ο Αθανάσιος Καλλιανιώτης, στο ΑΠΘ (2007) αναφέρει στην σελ. 180: «Πράγματι σύμφωνα με μια μαρτυρία, από το 1941 ως το 1944 οι Βρετανοί πρόσφεραν στην Ελλάδα 2.460.097 λίρες εκ των οποίων οι αντάρτες έλαβαν περισσότερες από το 90%, ενώ 6% απευθύνθηκε (σημ: κατευθύνθηκε νομίζουμε είναι πιο σωστό) στις μυστικές ομάδες». Ποια είναι όμως η πηγή του κύριου Καλλιανιώτη, ο οποίος κάνει μια πραγματικά συγκλονιστική αποκάλυψη;

Πρόκειται για τον Κρις Γουντχάουζ και συγκεκριμένα το: «KCLMA, GB99, Woodhouse Box 2/50E operations”, σελ.19. Όμως, η βρετανική βοήθεια προς τον ΕΛΑΣ δεν διακόπηκε τελείως. Σύμφωνα με τους Μαρία Παπαποστόλου και Προκόπη Παπαστράτη, στο «Χρονολόγιο γεγονότων 1940-1944 από τα έγγραφα του βρετανικού υπουργείου των Εξωτερικών (Foreign Office 371)», Αθήνα, Ακαδημία Αθηνών – Κ.Ε.Ι.Ν.Ε. 2004, σ. 104-105 (FO 371/43679/R2767), από τον Οκτώβριο 1943, μέχρι τα τέλη Φεβρουαρίου 1944, η ΕΚΚΑ είχε λάβει 3.600 χρυσές λίρες και θα έπαιρνε 1.900 ακόμα, ενώ ο ΕΔΕΣ 18.000 χρυσές λίρες και θα έπαιρνε άλλες 7.000. Ο Βρετανός πρέσβης Λίπερ αναφέρει ότι στον ΕΛΑΣ το ίδιο χρονικό διάστημα δόθηκαν μόλις 927 χρυσές λίρες, ενώ υπήρχε προγραμματισμός, μέχρι το τέλος Φεβρουαρίου να του δοθούν 8.800 χρυσές λίρες.

Γιατί εγκαλούνται ο Ζέρβας και ο ΕΔΕΣ;

Σύμφωνα με τον ΕΛΑΣ, ο ΕΔΕΣ εισέπραξε το μεγαλύτερο μέρος των χρυσών λιρών που έστειλαν οι Βρετανοί στην Ελλάδα. Στις καταστάσεις που έδινε στους Βρετανούς διόγκωνε τον αριθμό των ανδρών του, για να εισπράττει περισσότερα χρήματα. Ο ΕΔΕΣ άργησε να ξεκινήσει το αντάρτικο. Μόλις στις 23 Ιουλίου 1942 ο Ζέρβας βγήκε στο βουνό. Εκτός από χρήματα ο ΕΔΕΣ έλαβε από τους Βρετανούς, ως τα μέσα του 1943 59.774 τόνους πυρομαχικά. Από το 1942 ως το 1944 ο ΕΔΕΣ είχε λάβει επίσημα από τους Βρετανούς 177.750 λίρες, εκτός από τις ανεπίσημες ενισχύσεις των Βρετανών και τις ενισχύσεις σε δραχμές.

Πόσες χρυσές βρετανικές λίρες δόθηκαν στον ΕΛΑΣ

Σύμφωνα με τον Ανδρέα Μωραΐτη, η περίοδος τροφοδοσίας του ΕΛΑΣ χωρίζεται σε δύο υποπεριόδους: την πρώτη, από την συγκρότηση του μόνιμου ΕΛΑΣ τον Ιούνιο του 1943 μέχρι τα μέσα Απριλίου 1944 όπου τοποθετεί ο ίδιος τη λειτουργία της ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης), της «Κυβέρνησης του Βουνού» και τη δεύτερη από τον Μάιο του 1944, ως την αποστράτευση του ΕΛΑΣ τον Μάρτιο του 1945. Στην πρώτη περίοδο, η δύναμη του ΕΛΑΣ ήταν 29.000 αξιωματικοί και οπλίτες, ενώ στη δεύτερη έφτασε τους 54.000. Όλοι αυτοί, στην Ελεύθερη Ελλάδα, σύμφωνα με τον Μωραΐτη κατανάλωσαν περίπου 62.500 τόνους τροφίμων.

Δυστυχώς, πολλά από τα συμμαχικά χρήματα κατέληξαν στην Αλβανία του Χότζα και τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο, που απεργάζονταν διάφορα εχθρικά σχέδια εναντίον της Ελλάδας. Κι αυτό, γιατί οι Ελασίτες προτιμούσαν πολλές φορές να περνούν στην Αλβανία και στη Γιουγκοσλαβία για να αγοράσουν τα απαραίτητα προϊόντα. Σύμφωνα με τον Ανδρέα Μωραΐτη, ο ΕΛΑΣ «εισέπραξε» 146.000 χρυσές λίρες.

Το κόστος διατροφής του ΕΛΑΣ και της ΠΕΕΑ έφτασε τις 815.000 λίρες. Πώς καλύφθηκε το τεράστιο υπόλοιπο των 669.000 χρυσών λιρών; Αυτό έγινε με την έκδοση χρεωστικών ομολόγων με βάση και μονάδα συναλλαγής το σιτάρι. Περισσότερα στο άρθρο μας για τα «αντάρτικα χαρτονομίσματα» στις 24/10/2024. Υπενθυμίζουμε μόνο ότι αυτά, μετά την απελευθέρωση είχαν μηδαμινή αξία.

Υπάρχει όμως και μία άλλη εκδοχή, σύμφωνα με την οποία ο ΕΛΑΣ δεν εισέπραξε μόνο 146.000 χρυσές λίρες από τους Βρετανούς, αλλά πολύ περισσότερες. Σύμφωνα με τον Chris M. Woodhouse, στο βιβλίο του «The Struggle for Greece, 1941-1946», Λονδίνο 1976, το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ εισέπραξαν από τους Βρετανούς 750.000 – 1.000.000 χρυσές λίρες.

Επίλογος

Όλος αυτός ο πακτωλός χρημάτων, που μάλλον κανείς δεν γνωρίζει πόσα ακριβώς ήταν, δημιούργησε όπως ήταν αναμενόμενο και μια σειρά από αληθινές, αληθοφανείς και πλαστές ιστορίες. Ενδεικτικά είναι όσα γράφει ο Δημήτρης Μεκάσης στο neafforina.gr: «Φημολογείται ότι πολλοί αντάρτες στη διάρκεια της Κατοχής έθαψαν χρυσές λίρες (σημ: τις οποίες είχαν υπεξαιρέσει) στα βουνά. Ισχυρίζονται μάλιστα ότι της πήραν αργότερα και πως πολλοί άλλοι βρήκαν χρυσές λίρες.

Ο «πυρετός του χρυσού» ήρθε πολύ αργότερα με τη Μεταπολίτευση του 1974. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που προμηθεύτηκαν ανιχνευτές μετάλλων και ανέβηκαν στα βουνά ψάχνοντας τις αντάρτικες εγγλέζικες λίρες της Κατοχής. Μερικοί στάλθηκαν τυχεροί». Όλα όσα γράφει ο κύριος Μεκάσης για τη Φλώρινα, ισχύουν και για άλλες περιοχές της Ελλάδας.

Επειδή πρόκειται για ένα «καυτό» θέμα, όπως διαβάσατε, παραθέσαμε την πηγή κάθε στοιχείου που αφορά αριθμούς. Ούτε αυθαίρετες είναι οι εκτιμήσεις μας, ούτε καφενειακές κουβέντες είναι όσα γράψαμε. Φυσικά, ελπίζουμε ότι στα σχόλια κάποιοι αναγνώστες και κάποιες αναγνώστριες, θα προσθέσουν ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με το άρθρο, που δεν εντοπίσαμε εμείς.

Βασική πηγή του άρθρου ήταν το βιβλίο του Γιάννη Σκαλιδάκη «Η ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ», Η Εξουσία του ΕΑΜ στα χρόνια της Κατοχής», Β’ Έκδοση, Εκδόσεις Ασίνη, 2015.