Το σημαντικότερο επαναστατικό γεγονός στην Κρήτη τον 18ο αιώνα, ήταν αναμφίβολα η επανάσταση του Δασκαλογιάννη (1770-1771), που έληξε με το τραγικό τέλος του Κρητικού ήρωα, καθώς οι Τούρκοι τον συνέλαβαν και τον έγδαραν ζωντανό στο Ηράκλειο, ενώ οι Σφακιανοί συμπατριώτες του που είχαν ξεσηκωθεί πλήρωσαν βαρύ τίμημα.

Σίγουρα, η λέξη «ξεκουκούλωτος» θεωρείται εύκολο να ερμηνευθεί σήμερα ,»αυτός που δεν φορά κουκούλα». Όμως η λέξη αυτή είναι γνωστή στους Κρητικούς, από τους φοβερούς Τούρκους Ξεκουκούλωτους, που έδρασαν στη Μεγαλόνησο στα χρόνια πριν το 1821.
Οι Ξεκουκούλωτοι, ήταν λοιπόν θηριώδεις Τούρκοι οι οποίοι κατά τις ληστρικές επιδρομές τους εναντίον χριστιανικών πληθυσμών αφαιρούσαν το «κουκούλι» (το φέσι) τους για να εκλαμβάνονται ως χριστιανοί και, ένοπλοι, προέβαιναν σε απίστευτης αγριότητας εγκλήματα. Είναι χαρακτηριστικό, ότι η ίδια η Υψηλή Πύλη, έστειλε τον Χατζή – Οσμάν να τους εξολοθρεύσει (1821), πράγμα που πέτυχε με την βοήθεια Κρητικών χριστιανών, σε μεγάλο βαθμό, το 1812. Οριστικό τέρμα στις αγριότητες τους ωστόσο, έφερε μόνο η Επανάσταση του 1821.

Έχουν γραφτεί και ακουστεί πολλά (από τους πρώτους ήταν ο Σπυρίδων Τρικούπης που μέμφεται τους Κρητικούς), για ποιο λόγο οι κάτοικοι της Μεγαλονήσου, δεν έσπευσαν να κινητοποιηθούν αμέσως μετά την έκρηξη της Επανάστασης στην Πελοπόννησο. Οι βασικοί λόγοι, ήταν δύο: η ύπαρξη στο νησί πολλών Τούρκων και Τουρκοκρητικών και η πλήρης έλλειψη εφοδίων και όπλων. Ο εγκυρότερος απομνημονευματογράφος του Κρητικού αγώνα Καλλίνικος Κριτοβουλίδης, γράφει χαρακτηριστικά, »Απροετοίμαστοι λοιπόν και εγκαταλελειμμένοι εις μόνους εαυτούς κατήλθον εις τον αγώνα … Τα πολεμοφόδια των ήσαν κατ ‘ αρχάς μόνον τεσσαράκοντα βαρελάκια πυρίτιδος, ήτοι οκάδες 360 (1 οκά 1.282 γραμμάρια, δηλ. περίπου 461, 5 κιλά )… Πού δε ο μόλυβδος και ο χάρτης, τα βιβλία των εκκλησιών και τα βαρίδια των στατήρων και ό, τι έτερον του είδους τούτου ευρίσκετο πρόχειρον, εχρησίμευσαν το πρώτον δια την κατασκευήν χαρτουτσίων και φυσιγγίων … Μετρητά προς τούτοις ήσαν τα όπλα … ουχί βεβαίως πλειότερα των 1.200, εξ ων μεν Σφακιανών ήσαν περί τα οκτακόσια».

Το συνέδριο του Βερολίνου – Η σύμβαση της Χαλέπας

Το 1878, το Συνέδριο του Βερολίνου απέρριψε αίτημα των Κρητικών για ένωση με την Ελλάδα. Υπέδειξε όμως στην Τουρκία να προβεί σε παραχωρήσεις προς τους κατοίκους. Τον Οκτώβριο του 1878, με τη λεγόμενη Σύμβαση (ή Χάρτη) της Χαλέπας, που επικυρώθηκε αμέσως με σουλτανικό φιρμάνι, καθοριζόταν ότι ο Γενικός Διοικητής της Κρήτης θα μπορούσε να είναι και χριστιανός, με πενταετή θητεία, και να συνδιοικεί με ένα σύμβουλο από το άλλο θρήσκευμα.
Στην 80μελή Γενική Συνέλευση, για πρώτη φορά, η πλειοψηφία ήταν χριστιανοί – 49, έναντι 31 μουσουλμάνων. Ιδρύθηκε Κρητική Χωροφυλακή, αναγνωρίστηκε η ελληνική ως επίσημη γλώσσα της Γενικής Συνέλευσης και των δικαστηρίων και έτσι, πολλές εφημερίδες άρχισαν να εκδίδονται στη Μεγαλόνησο.

Η επανάσταση του 1888-1889

Για περίπου δέκα χρόνια διατηρήθηκε η Σύμβαση της Χαλέπας. Στην Κρήτη υπήρχαν έντονες πολιτικές διαμάχες μεταξύ των κυρίαρχων κομμάτων : των Καραβανάδων, που εκπροσωπούσε τους συντηρητικούς πολίτες, και των Ξυπόλυτων, που εκπροσωπούσε τους πιο φιλελεύθερους και προοδευτικούς. Στις εκλογές του 1888, κέρδισαν οι Ξυπόλυτοι, μέσα σε όργιο νοθείας και παρανομιών. Οι Καραβανάδες αντέδρασαν και στη Γενική Συνέλευση της 6ης Μαΐου 1888 κατέθεσαν ψήφισμα, με το οποίο καταργούσαν την τουρκική κυριαρχία και κήρυτταν την ένωση με την Ελλάδα. Η απροσδόκητη αυτή κίνηση είχε σαν αποτέλεσμα να ξεκινήσει νέα επανάσταση στο νησί, η οποία όμως δεν ήταν καλά προετοιμασμένη. Η τουρκική επέμβαση, με επικεφαλής τον σκληρό Σακίρ Πασά, ήταν άμεση. Μετά από 8 μήνες, η επανάσταση καταπνίγηκε και ακολούθησαν σφαγές χριστιανών, πυρπολήσεις χωριών, βεβηλώσεις ναών και τελικά η κατάργηση της Σύμβασης της Χαλέπας, με ταυτόχρονη κήρυξη στρατιωτικού νόμου.

Η επανάσταση του 1895

Ακολούθησαν δύσκολα χρόνια για τους Κρητικούς. Ωστόσο το 1895, ένας Σφακιανός πολιτευτής, ο Μανούσος Κούνδουρος, πιστεύοντας ότι η κήρυξη της αυτονομίας θα οδηγούσε στην πολυπόθητη ένωση με την Ελλάδα, πήρε την πρωτοβουλία για τη σύνταξη υπομνήματος προς τους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων. Μ’ αυτό, ζητούνταν να ανακηρυχθεί η Κρήτη αυτόνομη πολιτεία, φόρου υποτελής στον Σουλτάνο, με χριστιανό διοικητή και επαναφορά, με βελτιώσεις, της Σύμβασης της Χαλέπας.

Οι Τούρκοι αντέδρασαν και ξέσπασε νέα επανάσταση, στην οποία εσπευσαν να πάρουν μέρος και εθελοντές από την ελεύθερη Ελλάδα. Οι Τούρκοι επιδόθηκαν στις γνωστές σφαγές και λεηλασίες σε βάρος του χριστιανικού πληθυσμού. Αποκορύφωμα ήταν η πυρπόληση της Μονής του Αγίου Ιωάννου στην Ανώπολη Πεδιάδος και η σφαγή των μοναχών (26/6/1896). Μετά από παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων, ο σουλτάνος δέχτηκε να παραχωρηθούν στην Κρήτη νέα προνόμια : το νησί θα διοικούσε χριστιανός διοικητής διορισμένος από τον σουλτάνο, με πενταετή θητεία, η Κρητική Χωροφυλακή οργανωνόταν με Ευρωπαίους αξιωματικούς και παραχωρούνταν πλήρης οικονομική και δικαστική ανεξαρτησία με την εγγύηση των Μεγάλων Δυνάμεων.

Η επανάσταση του 1897–1898 – Η αυτονομία

Η Τουρκία δεν έδειχνε καμία διάθεση να εφαρμόσει στην Κρήτη το νέο Οργανισμό (το περίεργο θα ήταν να έδειχνε ανάλογη διάθεση…), παρά τις πιέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Δολοφονήθηκε ο Εισαγγελέας Χανίων Κριάρης και στα μέσα Ιανουαρίου 1897, ο εξαγριωμένος τουρκικός όχλος πυρπόλησε την Επισκοπή και τις χριστιανικές συνοικίες των Χανίων. Η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να αναλάβει δράση. Έστειλε στην Κρήτη μοίρα πολεμικών πλοίων υπό τον πρίγκιπα Γεώργιο και στρατιωτική δύναμη 1.500 ανδρών, με επικεφαλής τον Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο, ο οποίος με μία ενθουσιώδη προκήρυξη καταλάμβανε την Κρήτη στο όνομα του βασιλιά των Ελλήνων. Πολιόρκησε και κατέλαβε τον πύργο των Βουκολιών και κινήθηκε προς τα Χανιά. Η επανάσταση που ξέσπασε, πήρε μεγάλες διαστάσεις.

Στο Ακρωτήρι, οργανώθηκε επαναστατικό στρατόπεδο από τους Ε. Βενιζέλο, Α. Σηφάκη, Ν. Πιστολάκη, Κ. Φούμη και Ν. Μυλωνογιάννη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις απαγόρευσαν στον ελληνικό στρατό και τους επαναστάτες να πλησιάσουν στα Χανιά σε ακτίνα μικρότερη από 6 χιλιόμετρα και πρότειναν τη λύση της αυτονομίας, που δεν δέχτηκε η ελληνική κυβέρνηση. Ακολούθησε αποκλεισμός των παραλίων της Μεγαλονήσου από τις ξένες χώρες. Η επανάσταση όμως, ιδιαίτερα στην περιοχή του Ηρακλείου, είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις.

Όμως, ο ατυχής Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 υποχρέωσε την Ελλάδα να ανακαλέσει τον στρατό από την Κρήτη και να δεχθεί τη λύση της αυτονομίας. Οι Μεγάλες Δυνάμεις πρότειναν ως ύπατο αρμοστή της Κρήτης τον πρίγκιπα της Ελλάδας Γεώργιο . Στις 18/7/1898 εκλέχθηκε το εξαμελές «Εκτελεστικόν Κρήτης», το οποίο θα αναλάμβανε τη διακυβέρνηση του νησιού ως την άφιξη του ύπατου αρμοστή.

Τα τραγικά γεγονότα, όμως, της 25ης Αυγούστου 1898 στο Ηράκλειο, γνωστά ως «η σφαγή του Ηρακλείου», άλλαξαν τα πάντα. Ένα απόσπασμα του αγγλικού στόλου εγκαθιστούσε στην πόλη του Ηρακλείου τους υπαλλήλους του Εκτελεστικού, σύμφωνα με την απόφαση των ξένων ναυάρχων (Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας, Αυστροουγγαρίας, Ρωσίας και Ιταλίας – αυτές ήταν οι Μεγάλες Δυνάμεις που αναφέραμε συχνά στο άρθρο). Οι εξαγριωμένοι Τούρκοι προέβησαν σε απίστευτες αγριότητες. Έσφαξαν εκατοντάδες χριστιανούς Ηρακλειώτες, 17 Άγγλους στρατιώτες, όπως και τον Λυσίμαχο Καλοκαιρινό, πρόξενο της Μ. Βρετανίας στο Ηράκλειο. Παράλληλα, πυρπόλησαν συνοικίες και καταστήματα χριστιανών.

Η αγγλική αντίδραση ήταν άμεση και σκληρότατη. Απαγχονίστηκαν 17 σημαίνοντες Τουρκοκρητικοί πρωταίτιοι των επεισοδίων (προφανώς ένας για κάθε Άγγλο στρατιώτη που σφαγιάστηκε), άλλοι απελάθηκαν ή φυλακίστηκαν και ο τουρκικός στρατός υποχρεώθηκε να εγκαταλέιψει την Κρήτη. Στις 2 Νοεμβρίου 1898 έφυγε και ο τελευταίος Τούρκος στρατιώτης  από την Μεγαλόνησο, που ήταν πλέον ελεύθερη!

Οι Βρετανοί ανέλαβαν τη διοίκηση του νομού Ηρακλείου, οι Ρώσοι του νομού Ρεθύμνου, οι Γάλλοι του νομού Λασιθίου και οι Ιταλοί των νομών Χανίων και Σφακίων (τα Σφακιά αποτελούσαν τότε ξεχωριστό νομό). Στις 9 Δεκεμβρίου 1898, ο πρίγκιπας Γεώργιος έφτασε στα Χανιά ως ύπατος αρμοστής Κρήτης και παρέλαβε τη διοίκηση της Κρητικής Πολιτείας από τους ναυάρχους των Μεγάλων Δυνάμεων, που έφυγαν αμέσως από το νησί.

Η άφιξη του Γεωργίου

Με τη Συνθήκη του Λονδίνου (30/5/1913), ο σουλτάνος παραιτήθηκε από όλα τα δικαιώματα της Τουρκίας στην Κρήτη, την οποία παραχώρησε στις Μεγάλες Δυνάμεις, ενώ με ιδιαίτερη Συνθήκη μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (1 Νοεμβρίου 1913), ο σουλτάνος παραιτήθηκε από κάθε δικαίωμα επικυριαρχίας στη Μεγαλόνησο. Η Κρήτη ήταν ΕΛΕΥΘΕΡΗ και η ΠΟΛΥΠΟΘΗΤΗ ΕΝΩΣΗ της με την Ελλάδα είχε πραγματοποιηθεί!

Κλείνοντας αυτό το άρθρο, που πιστεύουμε να διαφώτισε αρκετά για σημαντικά ιστορικά γεγονότα της Κρήτης, θεωρούμε ότι είναι θεμιτές και εύλογες οι διεκδικήσεις πολλών και διαφόρων κοινωνικών ομάδων κλπ. Εκείνο που ξεφεύγει, από τη δική μας λογική τουλάχιστον, είναι ορισμένες ενέργειες που προφανώς δεν γίνονται σκόπιμα, αλλά μπορεί να δώσουν αφορμή σε κάποιους να αποθρασυνθούν ακόμα περισσότερο κι από τη διεκδίκηση της Γαύδου… Κάθε σπιθαμή αυτής της χώραςελευθερώθηκε με αίμα. Αυτό να το θυμόμαστε πάντα!
Πολύτιμες πληροφορίες για το άρθρο αυτό αντλήσαμε από την κορυφαία ελληνική εγκυκλοπαίδεια «ΠΑΠΥΡΟΣ – ΛΑΡΟΥΣ -ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ», έκδοση 2007.

protothema.gr