Το απομεινάρι από μια προϊστορική ελιά, που έχει χρησιμοποιηθεί για να γίνει χρονολόγηση της αρχαίας έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας είναι πιθανό ότι είναι πολύ παλαιότερο της φυσικής καταστροφής. 

Αυτό είναι το συμπέρασμα μιας νέας ισραηλινής επιστημονικής έρευνας, η οποία έτσι ανοίγει ξανά το ζήτημα του πότε ακριβώς εξερράγη το ηφαίστειο.

Η κατακλυσμική έκρηξη – μία από τις πιο διάσημες στην παγκόσμια ιστορία- θεωρείται για ένα επιπλέον λόγο σημαντική: αποτελεί ένα σταθερό σημείο αναφοράς που επιτρέπει την χρονολόγηση διαφόρων άλλων συμβάντων της Εποχής του Χαλκού στην ευρύτερη ανατολική Μεσόγειο. Ο ακριβής προσδιορισμός του έτους έκρηξης έχει αποδειχθεί δύσκολη υπόθεση.

Οι αρχικές εκτιμήσεις

Η πιο πρόσφατη «χείρα βοηθείας» έχει έλθει από ένα πανάρχαιο κομμάτι ελιάς που βρέθηκε θαμμένο κάτω από τα ηφαιστειακά πετρώματα του νησιού. Βάσει της χρονολόγησης του δέντρου που θάφτηκε από την έκρηξη, η ίδια έκρηξη τοποθετήθηκε μεταξύ του 1632 και του 1615 π.Χ. (ή, με μικρότερη αβεβαιότητα εκτίμησης, μεταξύ του 1656 και του 1609 π.Χ.).

Οι ημερομηνίες αυτές είναι περίπου ένα αιώνα νωρίτερα σε σχέση με τις προηγούμενες εκτιμήσεις των αρχαιολόγων ότι η έκρηξη είχε γίνει γύρω στο 1500 μ.Χ. και πάντως μετά την έναρξη του Νέου Βασιλείου στην Αίγυπτο (κάτι που εκτιμάται στο 1570-1544 π.Χ.). Η δενδροχρονολόγηση είχε βασιστεί στην εκτίμηση ότι ο πιο εξωτερικός δακτύλιος του ξύλου της ελιάς σχηματίσθηκε λίγο πριν το κλαδί θαφτεί ζωντανό κάτω από την τέφρα. Το ερώτημα όμως είναι κατά πόσο όντως ο εξωτερικός δακτύλιος μιας ελιάς δημιουργείται οπωσδήποτε λίγο πριν το θάνατο του δέντρου και άρα μπορεί να θεωρηθεί αξιόπιστο εργαλείο χρονολόγησης.

Το κλαδί που ανέτρεψε τα δεδομένα

Οι ερευνητές του Εργαστηρίου Ραδιοάνθρακα D-DREAMS του Κέντρου Αρχαιολογικής Επιστήμης Kimmel του Ινστιτούτου Επιστημών Weizmann του Ισραήλ, με επικεφαλής την Ελιζαμπέτα Μποαρέτο, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Scientific Reports», ανέλυσαν τη συγκέντρωση του ραδιοάνθρακα σε 20 δείγματα σύγχρονων ελιών, καθώς και 11 δείγματα από ένα κλαδί που είχε κοπεί το 2013.

Διαπίστωσαν ότι σε όλες περιπτώσεις τα δείγματα δεν είχαν ίδια ηλικία, αλλά διέφεραν έως 50 χρόνια στην χρονολόγησή τους. Συνεπώς το στρώμα του ξύλου στο εξωτερικό μέρος του δέντρου δεν αντιπροσωπεύει κατ’ ανάγκη την ημερομηνία του τελευταίου έτους ανάπτυξης.

Από αυτό οι ερευνητές συμπέραναν αφενός ότι οι ελιές (οι οποίες δεν δημιουργούν δακτυλίους κάθε χρόνο, καθώς αναπτύσσονται) δεν παράγουν δακτυλίους με συστηματικό τρόπο και αφετέρου ότι αποτελεί συχνό φαινόμενο η δημιουργία ενός νέου δακτυλίου σε ένα δέντρο ελιάς να έχει σταματήσει αρκετές δεκαετίες πριν τον θάνατό του.

Συμπερασματικά η χρονολόγηση της ελιάς της Σαντορίνης μεταξύ του 1627 και του 1600 π.Χ. μπορεί τελικά να είναι παλαιότερη κατά 40 έως 50 χρόνια της έκρηξης της Θήρας.

Τα ευρήματα αυτά, κατά τους ισραηλινούς επιστήμονες, έρχονται να αμφισβητήσουν την ακρίβεια της χρονολόγησης της έκρηξης. Κάτι τέτοιο, όπως επισημαίνουν, μπορεί να αποδειχθεί σημαντικό όχι μόνο για την αρχαιολογική ιστορία του Αιγαίου, της Αιγύπτου και της Μέσης Ανατολής, αλλά και για κάθε μελλοντική χρονολόγηση αρχαιολογικών ευρημάτων με τη βοήθεια ενός ξύλου ελιάς.