Ένας βράχος 10 τετραγωνικών χιλιομέτρων πλέει σε μια θάλασσα προβλημάτων: Μεγίστη τιμή να γράφεις για το Καστελόριζο, το απώτατο νοτιοανατολικό κομμάτι γης της Ελλάδας και της Ευρώπης. Κάποιοι γνώριζαν το Καστελόριζο από το πάλαι ποτέ μάθημα γεωγραφίας στα σχολεία. Άλλοι, στη δεκαετία του ’70 είχαν ακούσει για το Καστελόριζο και τις γύρω βραχονησίδες του από τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ για την Κυρά της Ρω: Η Δέσποινα Αχλαδιώτη, επί 40 χρόνια από το 1943 ως το θάνατό της το 1982, ύψωνε την ελληνική σημαία στην ακριτική νησίδα της Ρω.

Τα χρόνια πέρασαν και το ακριτικό Καστελόριζο, όπως γράφει το ethnos.gr, ήταν το νησί που πάντα απασχολούσε αρκετά τους πολιτικούς Ελλάδας και Τουρκίας, λιγότερο τους τουρίστες που τους έπεφτε κομμάτι μακριά και περισσότερο τους ντόπιους που άκουγαν… την ανάσα των Τούρκων από τις ακτές τους και Έλληνες μοναχά από την τηλεόραση αν είχαν καλό σήμα. Το 1991 το Καστελόριζο συστήθηκε σε παγκόσμιο κοινό από την βραβευμένη με Όσκαρ ταινία «Μεντιτερανέο».

Μέχρι που ένα πρωί του Απρίλη, ο Γεώργιος Ανδρέα Παπανδρέου, πρωθυπουργός της Ελλάδας το 2010, το Καστελόριζο διάλεξε για να εξαγγείλει την παράδοση της Ελλάδας άνευ όρων στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και την Ε.Κ.Τ, καθιστώντας αυτόματα το νησί της Δωδεκανήσου «πύλη» στην οικονομική κρίση…

Πλούσιο βιβλίο Ιστορίας

Ποια όμως η ιστορία του Καστελόριζου πριν το ανακαλύψουν με μεγεθυντικό φακό στο χάρτη οι σύμβουλοι του Γιώργου Παπανδρέου και το στιγματίσει το διάγγελμα για την αρχή της Οδύσσειας; Το Καστελόριζο από την περίοδο του Μεσαίωνα και μετά έχει δεχτεί αναρίθμητες καταλήψεις εξαιτίας της στρατηγικής σημασίας του και της γεωγραφικής του θέσης στον δίαυλο με τα Μικρασιατικά παράλια και για το πλεονέκτημα του ότι διαθέτει ασφαλές φυσικό λιμάνι. Το επίσημο όνομα του νησιού είναι Μεγίστη και απέχει μόλις 1,25 ν.μ. από τις νοτιοδυτικές Μικρασιατικές ακτές και 72 ν.μ. από τη Ρόδο. Από τον Πειραιά απέχει 328 ν.μ. και 150 ν.μ. από την Κύπρο. Έχει έκταση 9,1 τ.χλμ και μήκος ακτών 19,5 χλμ. Στο νησιωτικό σύμπλεγμα του Καστελόριζου ανήκουν τα νησιά Ρω, Στρογγύλη, Άγιος Γεώργιος, Ψωράδια, Ψωμί, Αγριελιά και Τραγονέρα.

Την αρχαία ονομασία του: Μεγίστη, την οφείλει είτε στο ότι είναι το μεγαλύτερο από τα γύρω νησιά, είτε κατ΄ ευφημισμόν λόγο της μικρής του έκτασης. Η βυζαντινή ονομασία Καστελόριζο προέρχεται σύμφωνα με κάποιες πηγές από τις λέξεις Castello Rosso που αποδίδεται στα κόκκινα βράχια, όπου χτίστηκε το κάστρο των Ιπποτών ή στο κόκκινο οικόσημο του 8ου Μεγάλου Μαγίστρου των Ιπποτών της Ρόδου, που κατέλαβαν το νησί τον 14ο αιώνα. Στο Καστελόριζο υπάρχουν ευρήματα Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου, κατά την οποία το νησί ανήκε στους δήμους της Περαίας και είχε οικονομική εξάρτηση από τη Ρόδο. Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας φυλάσσεται χρυσό στεφάνι σε σχήμα φύλλων αμπελιού με σταφύλια, πιθανώς του 4ου π.Χ. αιώνα, το οποίο ανακαλύφθηκε σε σαρκοφάγο στην περιοχή του Αγίου Γεωργίου.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

Κόσμος πάει κι έρχεται

Το 1306 το Καστελόριζο κατελήφθη από τους Ιωαννίτες Ιππότες. Κατά τη διάρκεια της κατοχής των Ιπποτών χρησιμοποιήθηκε και ως τόπος εξορίας. Τότε οικοδομήθηκε το Κόκκινο Κάστρο που αποτέλεσε στη συνέχεια το χαρακτηριστικό γνώρισμα του νησιού. Το 1440 το ακριτικό νησί λεηλατήθηκε από τον αιγυπτιακό στόλο. Πολλοί κάτοικοί του αιχμαλωτίστηκαν και πουλήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Και οι κατακτητές διαδέχονται ο ένας τον άλλον: Το 1461 πατούν το νησί οι Καταλανοί, το 1470 περιέρχεται το σύμπλεγμα των νήσων στο βασίλειο της Νάπολης. Το 1480 οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τον οικισμό και το Κάστρο. Το 1498 επανέρχεται στην κατοχή της Νάπολης η οποία παραμένει μέχρι το 1512, οπότε και κατελήφθη από τους Ισπανούς. Το 1570 έρχονται οι Ενετοί, το 1635 το καταλαμβάνουν οι Τούρκοι μέχρι το 1659 που ξαναγυρίζουν οι Ενετοί.

Ο Λάμπρος Κατσώνης πολιόρκησε και γκρέμισε το πολεμικό οχυρό το 1788 και το 1797 οι Τούρκοι επανέρχονται μέχρι την κατάληψη του νησιού από τον ρωσικό στόλο. Και ξανά Τούρκοι μέχρι την Επανάσταση του 1821, οπότε πολλοί Καστελοριζιοί καταφεύγουν για την ασφάλειά τους σε νησιά των Κυκλάδων, στην Κάρπαθο και την Κάσο με αποτέλεσμα να συρρικνωθεί ο πληθυσμός δραματικά.

Το Καστελόριζο ξεσηκώθηκε αμέσως με την κήρυξη της Επανάστασης μετατρέποντας τον εμπορικό στόλο του σε πολεμικό. Παρά τη συμμετοχή των κατοίκων του νησιού στον αγώνα, το Πρωτόκολλο του Λονδίνου (1830) δεν προέβλεψε την επιστροφή των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα, γεγονός που παρέτεινε την τουρκική κατοχή. Την 1η Μαρτίου του 1913, οι κάτοικοι του Καστελόριζου με την αρωγή Κρητών αγωνιστών, κατέλυσαν τις οθωμανικές αρχές και κήρυξαν την ένωση του νησιού με την Ελλάδα. Το κίνημα ωστόσο δεν έγινε αποδεκτό από τον Βενιζέλο που επιθυμούσε να αποφευχθεί μείζον διεθνές επεισόδιο.

Και Γάλλοι στο νησί

Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1915, Γάλλοι κατέλαβαν το νησί και το διατήρησαν στην κατοχή τους μέχρι το 1921, οπότε και το μεταβίβασαν στους Ιταλούς. Από τότε άρχισε η περίοδος της μετανάστευσης των κατοίκων προς τη Ρόδο, τον Πειραιά, αλλά και την Αίγυπτο, την Αμερική και την Αυστραλία. Στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το Καστελόριζο ήταν από νωρίς βάση πολεμικών επιχειρήσεων των συμμαχικών δυνάμεων. Την επομένη της συνθηκολόγησης των Ιταλών τον Σεπτέμβριο του 1943 οι Βρετανοί κατέλαβαν το νησί με συνέπεια να βομβαρδιστεί ανηλεώς από τους Γερμανούς, που κατέστρεψαν σχεδόν ολοσχερώς τους οικισμούς με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να φύγουν για μια ακόμη φορά.

Μετά την απελευθέρωση, στο ακατοίκητο νησί, έφτασαν εκατοντάδες Βρετανοί στρατιώτες, που μόλις διαπίστωσαν ότι τα σπίτια ήταν αφύλακτα τα λεηλάτησαν! Όταν οι παλαιοί κάτοικοι ζήτησαν να επιστρέψουν η πιο εύπορη περιοχή του νησιού πυρπολήθηκε από τους συμμάχους προκειμένου να μην αποκαλυφθούν οι λεηλασίες. Στην πυρκαγιά καταστράφηκαν 1.400 σπίτια!

«Το έσκασαν οι ναύτες»!

Το 1945, οι Καστελοριζιοί επιστρέφουν στην πατρίδα τους σε τρεις αποστολές. Η τελευταία είχε σοβαρές απώλειες, αφού ξέσπασε πυρκαγιά στο πλοίο «Empire Patrol» στο οποίο επέβαιναν, με αποτέλεσμα να πνιγούν 33 άνθρωποι και πολλοί να καούν.

Ο Βαγγέλης Χατζηγιαννάκης, παιδί τότε θυμάται: «Επιστρέφαμε για το Καστελόριζο το 1945 με το και επειδή ο πατέρας ήταν αξιωματικός είχαμε καμπίνα. Είχαμε μαζί μας και γλυκά και είχαμε πει να τα ανοίξουμε όταν θα φτάναμε στο Καστελόριζο. Η μητέρα μου είδε ένα όνειρο με τον Εσταυρωμένο και το αγκάθινο στεφάνι. Λίγη ώρα μετά είδαμε από τα φινιστρίνια ανθρώπους να πέφτουν στη θάλασσα. Η φωτιά στο πλοίο δεν εξακριβώθηκε ποτέ πώς προέκυψε, άλλοι είπαν για γερμανικό υποβρύχιο, άλλοι για δολιοφθορείς που είχαν τρυπώσει στο πλοίο. Πάντως εγώ είδα σωλήνες που είχαν κοπεί εγκάρσια σε αρκετά σημεία και έτσι ήταν αδύνατον να δουλέψουν οι αντλίες κατάσβεσης. Επίσης το πλοίο ήταν φορτωμένο πυρομαχικά και η φωτιά δημιούργησε εκρήξεις. Η φωτιά κράτησε 36 ώρες μέχρι να βυθιστεί το πλοίο. Ανεβήκαμε με βρεγμένες κουβέρτες στο κατάστρωμα. Στο πλοίο επέβαιναν 562 πρόσφυγες και είχε πλήρωμα 132 Ιταλούς ναύτες, που όταν ξέσπασε η φωτιά το έσκασαν με τις βάρκες και μας παράτησαν. Έβραζε το νερό της θάλασσας από την πυρκαγιά, επίσης ένα κοριτσάκι έχασε τη ζωή του όταν κατασπαράχτηκε μάλλον από σκυλόψαρο· ήμουν από τους αυτόπτες μάρτυρες αυτού του τραγικού περιστατικού».

Ω πατρίδα μας γλυκιά…

Το 1948 το νησί επιστράφηκε οριστικά στην Ελλάδα και ονομάστηκε επισήμως Μεγίστη. Σήμερα, τα διώροφα νεοκλασικά σπίτια με τα ξύλινα μπαλκόνια στην προκυμαία και οι μεγαλοπρεπείς θόλοι των εκκλησιών πιστοποιούν την προηγούμενη ευημερία του νησιού. Το νησί αριθμεί 492 κατοίκους (απογραφή του 2011).

Ο καθηγητής Νίκος Λυγερός, άριστος γνώστης της γεωπολιτικής κατάστασης στη Μεσόγειο γράφει στο προσωπικό του ιστολόγιο: «Το Καστελλόριζο ακόμη και να ήταν πιο πέρα από την Κύπρο δεν θα άλλαζε απολύτως τίποτα. Σημασία έχει ότι υπάρχει στο Άρθρο 14 της Συνθήκης Παρισίων του 1947. Διότι στο πρώτο εδάφιο που φαίνεται να αγνοεί και ο Πρόεδρος της Τουρκίας, βρίσκεται στον κατάλογο των νησιών των Δωδεκανήσων που παραχωρεί εξ ολοκλήρου η δημοκρατική Ιταλία στην Ελλάδα. Κατά συνέπεια στην ερώτηση αν το Καστελόριζο βρίσκεται στο Αιγαίο ή στη Μεσόγειο, η ελληνική απάντηση που είναι αποδεκτή από όλα τα κράτη που υπέγραψαν τη Συνθήκη Παρισίων μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, είναι ότι το Καστελλόριζο ανήκει στα Δωδεκάνησα λόγω Άρθρου 14».

Όσκαρ και συμπάθεια

Το 1991 στο Καστελόριζο γυρίστηκε η ιταλική ταινία  «Μεντιτερανέο» με σκηνοθέτη τον Γκαμπριέλε Σαλβατόρε και ανάμεσα στους πρωταγωνιστές και την δική μας Βάνα Μπάρμπα. Η ταινία είχε μεγάλη εισπρακτική επιτυχία και μάλιστα κέρδισε το Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας του 1991. Η πλοκή εξελίσσεται κατά τον Β´ Παγκόσμιο Πόλεμο όπου μια ομάδα Ιταλών στρατιωτών βρίσκονται αποκλεισμένοι σε ένα νησί του Αιγαίου, ξεχασμένοι από τον πόλεμο συνυπάρχοντας αρμονικά με τους ντόπιους. 

Η γυναίκα στο Καστελόριζο ήταν αρχόντισσα και κυρά στο σπιτικό της. Η αρχοντιά κι ο πλούτος του νησιού αντικατοπτρίζονται στις τοπικές φορεσιές, που έχουν βυζαντινή μεγαλοπρέπεια. Η τοπική φορεσιά του νησιού είναι η πλουσιότερη και πιο βαρύτιμη απ’ όλες τις δωδεκανησιακές. Ένα Καστελορίζικο δίστιχο λέει: «Της θάλασσας τα κύματα χτυπούν έξω στην ξέρη. Όσην αγάπην σ’ έχω ΄γω, ένας Θεός το ξέρει».

Ποια ήταν η Κυρά της Ρω

Η Ρω βρίσκεται 4 μίλια δυτικά από το Καστελόριζο και σε απόσταση 12 μιλίων από τις τoυρκικές ακτές. Εκεί αποφάσισε να μείνει με τον σύζυγό της η Δέσποινα Αχλαδιώτη το 1924. Το Καστελόριζο και τα γύρω νησιά είχαν γεμίσει πρόσφυγες. Στη Ρω ζούσαν τρεις τέσσερις οικογένειες.  Η πρώτη φορά που η Δέσποινα Αχλαδιώτη ύψωσε τη σημαία ήταν το 1927, όταν ένα πρωί και είδε στην κορυφή του νησιού να κυματίζει τουρκική σημαία. Με ένα λευκό σεντόνι και μια γαλάζια κουρτίνα έραψε τη γαλανόλευκη. Κατέβασε την τουρκική, τοποθετώντας στη θέση της τη νέα σημαία. Το 1940 ο Κώστας Αχλαδιώτης αρρώστησε σοβαρά. Επιβαλλόταν να διακομιστεί στο Καστελόριζο. Η Δέσποινα άναψε φωτιά για να ειδοποιήσει για βοήθεια τους ψαράδες. Δεν πρόφτασαν. Ο άντρας της πέθανε στο δρόμο για το Καστελόριζο. Η Δέσποινα επιστρέφει στη Ρω με την τυφλή μητέρα της, στην περίοδο της Κατοχής και συνέχιζε να υψώνει την Ελληνική σημαία κάθε πρωί και να την κατεβάζει με τη δύση του ήλιου μέχρι τα βαθιά της γεράματα.

Η Δέσποινα Αχλαδιώτη βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών το 1975, το Πολεμικό Ναυτικό, τη Βουλή των Ελλήνων, το Δήμο Ρόδου, την Εθνική Τράπεζα. Το Υπουργείο Εθνικής Άμυνας έστειλε ναυτικό άγημα και αντιπροσωπεία του ΓΕΝ στο Καστελόριζο όπου, στις 23 Νοεμβρίου 1975, της απένειμε το μετάλλιο για τις «εθνικές υπηρεσίες της».   Η Κυρά της Ρω έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 92 ετών, σε νοσοκομείο της Ρόδου, στις 13 Μαΐου του 1982. Τώρα αναπαύεται κάτω από τον ιστό όπου ύψωνε τη σημαία.

«Τα ξερονήσια του Καστελόριζου και της Ρω τ' αγαπώ. Έμεινα μόνη μου το 1943 στο Καστελόριζο με την τυφλή μου μάνα, όταν έφευγαν όλοι οι κάτοικοι του νησιού στη Μέση Ανατολή και στην Κύπρο. Με την Ελληνική σημαία υψωμένη και την αγάπη για την Ελλάδα βαθιά ριζωμένη μέσα μου πέρασα όλες τις κακουχίες... Βέβαια η ζωή στη Ρω δεν είναι και τόσο ευχάριστη, αλλά νιώθεις πιο πολύ την Ελλάδα, χαμένος όπως είσαι στο πέλαγος, λίγες εκατοντάδες μέτρα από τις Τουρκικές ακτές. Την Ελληνική Σημαία θέλω να μου τη βάλουν μαζί μου στον Τάφο.» είχε πει λίγα χρόνια πριν την σκεπάσει η Ελληνική σημαία και η γη της Ρω.