Το Εργαστήριο Δημογραφικών και Κοινωνικών Αναλύσεων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για τη δημογραφική πορεία της χώρας. Σύμφωνα με την ανάλυση που υπογράφει η Ιφιγένεια Κοκκάλη, επίκουρη καθηγήτρια και διευθύντρια του Εργαστηρίου, η Ελλάδα αναμένεται να συνεχίσει να χάνει πληθυσμό και να γηράσκει δημογραφικά τις επόμενες τρεις δεκαετίες, με το ισοζύγιο γεννήσεων-θανάτων να παραμένει σταθερά αρνητικό.

Η κατάρρευση των γεννήσεων

Η ανάλυση με τίτλο «Δημογραφικό και υπογεννητικότητα στην Ελλάδα σήμερα: δημογραφικές αδράνειες και κοινωνικές προκλήσεις» αναδεικνύει μια δραματική εικόνα: το 2023 καταγράφηκαν μόλις 72.300 γεννήσεις, αριθμός που αντιστοιχεί περίπου στο μισό του ετήσιου μέσου όρου γεννήσεων της περιόδου 1951–1970.

Η αιτία αυτής της κατάρρευσης δεν εντοπίζεται αποκλειστικά σε δημογραφικούς παράγοντες. Όπως σημειώνεται στην ανάλυση, οι λόγοι είναι βαθιά κοινωνικοί και σχετίζονται με τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η χώρα τις τελευταίες δεκαετίες.

Πληθυσμιακή συρρίκνωση και υπογεννητικότητα

Από το 2011 έως το 2024, η Ελλάδα βιώνει συνεχή αρνητικά φυσικά ισοζύγια (γεννήσεις μείον θάνατοι), τα οποία σε συνδυασμό με αρνητικά μεταναστευτικά ισοζύγια οδήγησαν σε μείωση του πληθυσμού κατά περίπου 500.000 άτομα.

Η χώρα καταγράφει από τους χαμηλότερους δείκτες γονιμότητας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με τη διαγενεακή γονιμότητα να κυμαίνεται στα 1,3–1,4 παιδιά ανά γυναίκα για τις γενεές που γεννήθηκαν γύρω στο 1980. Αυτός ο δείκτης υπολείπεται σημαντικά του ορίου αναπαραγωγής, που είναι 2,07 παιδιά ανά γυναίκα.

Η γήρανση του πληθυσμού και η αύξηση της ατεκνίας

Η Ελλάδα είναι πλέον μια γερασμένη χώρα, καθώς σχεδόν το 23% των κατοίκων είναι άνω των 65 ετών. Το 2023, ο αριθμός των ατόμων άνω των 65 ήταν σχεδόν 1 εκατομμύριο μεγαλύτερος από τον αριθμό των παιδιών ηλικίας 0–14 ετών.

Παράλληλα, παρατηρείται αύξηση των ποσοστών ατεκνίας, με τις γενεές γύρω από το 1980 να εμφανίζουν περίπου 1 στα 5 άτομα χωρίς παιδιά.

Πότε ξεκίνησε η μείωση του πληθυσμού

Η μείωση του πληθυσμού δεν ξεκίνησε πριν το 2011. Όπως υπενθυμίζει η κ. Κοκκάλη, η μαζική είσοδος αλλοδαπών μεταξύ 1991 και 2010 είχε ως αποτέλεσμα θετικό μεταναστευτικό ισοζύγιο +795.000 άτομα, το οποίο ανέκοψε προσωρινά τη γήρανση, αύξησε τη γεννητικότητα και ενίσχυσε τη δημογραφική δυναμική της χώρας.

Ωστόσο, η χρηματοπιστωτική κρίση άλλαξε τη φορά των μεταναστευτικών ροών, και το ισοζύγιο εισόδων-εξόδων έγινε ξανά αρνητικό, όπως πριν το 1990. Κατά τη δεκαετία 2011–2021, οι έξοδοι συνεχίστηκαν, αφορώντας τόσο οικονομικούς μετανάστες που επιστρέφουν στις χώρες τους, όσο και νέους Έλληνες και Ελληνίδες ηλικίας 25–45 ετών που αποδημούν.

Οι κοινωνικές διαστάσεις του δημογραφικού ζητήματος

Η ανάλυση επιχειρεί να αναδείξει και πτυχές του δημογραφικού ζητήματος που σχετίζονται με την υπογεννητικότητα, αλλά αφορούν περισσότερο τις κοινωνικές πολιτικές και λιγότερο τη δημογραφία. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στη φυγή των νέων και στο στεγαστικό πρόβλημα.

Φυγή και στεγαστικό: Δύο κρίσιμα εμπόδια

Σύμφωνα με την ανάλυση, το πλαίσιο ζωής στην Ελλάδα σήμερα φαίνεται να ωθεί τους νέους είτε στη φυγή είτε στην ατεκνία. Πρόκειται για δύο βασικά διακυβεύματα, εάν η χώρα επιθυμεί να περιορίσει την υπογεννητικότητα και τη μείωση του πληθυσμού.

Η φυγή δεν οφείλεται μόνο στην οικονομική κρίση. Οι βασικές αιτίες είναι:

• Η αναζήτηση εργασίας αντίστοιχης του επιπέδου σπουδών, με προοπτικές ανέλιξης και καλές συνθήκες
• Η έλλειψη αξιοκρατίας
• Η ανάγκη για ανοιχτή, ασφαλή και ανεκτική κοινωνία, καθώς και η γνωριμία με διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα

Το στεγαστικό πρόβλημα προστίθεται σε αυτές τις αιτίες. Όπως σημειώνεται, η συμβίωση των νέων ζευγαριών αυξάνει τις πιθανότητες για την απόκτηση παιδιού και επιταχύνει τη δημιουργία οικογένειας. Αντίθετα, στην Ελλάδα αυξάνεται η ηλικία αποχώρησης από την οικογενειακή εστία, η μέση ηλικία στον γάμο και η ηλικία τεκνοποίησης.

Αυτό έχει σωρευτικές επιπτώσεις όχι μόνο στη δημιουργία οικογένειας, αλλά και στον αριθμό των παιδιών που θα αποκτήσουν οι νεότερες γενεές.