Όταν ο Γερμανός αρχαιολόγος Κλάους Σμιτ άρχισε για πρώτη φορά να κάνει ανασκαφές σε μια τουρκική βουνοκορφή πριν από 25 χρόνια, ήταν πεπεισμένος ότι τα κτίρια που αποκάλυπτε ήταν ασυνήθιστα, ακόμη και μοναδικά.
Στην κορυφή ενός ασβεστολιθικού οροπεδίου κοντά στην Ούρφα που ονομάζεται Gobekli Tepe, που στα τουρκικά σημαίνει "Λόφος της κοιλιάς", ο Σμιτ ανακάλυψε περισσότερους από 20 κυκλικούς πέτρινους περιβόλους. Ο μεγαλύτερος είχε διάμετρο 20 μέτρα, ένας κύκλος από πέτρα με δύο περίτεχνα σκαλισμένους κίονες ύψους 5,5 μέτρων στο κέντρο του. Οι σκαλισμένοι πέτρινοι στύλοι - ανατριχιαστικές, στυλιζαρισμένες ανθρώπινες μορφές με διπλωμένα χέρια και ζώνες από γούνα αλεπούς - ζύγιζαν έως και 10 τόνους. Η λάξευση και η ανέγερσή τους πρέπει να ήταν μια τεράστια τεχνική πρόκληση για τους ανθρώπους που δεν είχαν ακόμη εξημερώσει τα ζώα ή εφεύρει την κεραμική, πόσο μάλλον τα μεταλλικά εργαλεία. Οι κατασκευές ήταν ηλικίας 11.000 ετών ή και περισσότερο, γεγονός που τις καθιστά τις παλαιότερες γνωστές μνημειακές κατασκευές της ανθρωπότητας, που δεν χτίστηκαν για καταφύγιο αλλά για κάποιον άλλο σκοπό.
Μετά από μια δεκαετία εργασίας, ο Schmidt κατέληξε σε ένα αξιοσημείωτο συμπέρασμα. Ότι το Gobekli Tepe θα μπορούσε να βοηθήσει να ξαναγράψουμε την ιστορία του πολιτισμού εξηγώντας τον λόγο για τον οποίο οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν και να ζουν σε μόνιμους οικισμούς.
Τα λίθινα εργαλεία και άλλα στοιχεία που βρήκε ο Schmidt και η ομάδα του στην περιοχή έδειξαν ότι οι κυκλικοί περίβολοι είχαν χτιστεί από κυνηγούς-συλλέκτες, που ζούσαν από τη γη με τον τρόπο που ζούσαν οι άνθρωποι πριν από την τελευταία εποχή των παγετώνων. Τα δεκάδες χιλιάδες οστά ζώων που αποκαλύφθηκαν προέρχονταν από άγρια είδη και δεν υπήρχαν ενδείξεις για εξημερωμένα σιτηρά ή άλλα φυτά.
Ο Σμιντ πίστευε ότι αυτοί οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες είχαν συγκεντρωθεί πριν από 11.500 χρόνια για να σκαλίσουν τις κολώνες σε σχήμα Τ του Gobekli Tepe με λίθινα εργαλεία, χρησιμοποιώντας το ασβεστολιθικό υπόβαθρο του λόφου κάτω από τα πόδια τους ως λατομείο.
Το Gobekli Tepe βρίσκεται στη σύγχρονη Τουρκία και είναι ένας από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους στον κόσμο
Το σκάλισμα και η μετακίνηση των πυλώνων θα ήταν ένα τεράστιο έργο, αλλά ίσως όχι τόσο δύσκολο όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά. Οι στύλοι είναι λαξευμένοι από τα φυσικά ασβεστολιθικά στρώματα του υποβάθρου του λόφου. Ο ασβεστόλιθος είναι αρκετά μαλακός ώστε να μπορεί να δουλευτεί με τα εργαλεία πυριτόλιθου ή ακόμη και με τα ξύλινα εργαλεία που υπήρχαν εκείνη την εποχή, με την προϋπόθεση της εξάσκησης και της υπομονής. Και επειδή οι ασβεστολιθικοί σχηματισμοί του λόφου ήταν οριζόντια στρώματα πάχους μεταξύ 0,6 και 1,5 μέτρων, οι αρχαιολόγοι που εργάζονται στην περιοχή πιστεύουν ότι οι αρχαίοι οικοδόμοι έπρεπε απλώς να κόψουν το πλεόνασμα από τις πλευρές, αντί να το κόψουν και από κάτω. Αφού σμίλευαν έναν πυλώνα, στη συνέχεια τον μετατόπιζαν μερικές εκατοντάδες μέτρα στην κορυφή του λόφου, χρησιμοποιώντας σχοινί, κορμοδοκούς και άφθονο εργατικό δυναμικό.
Ο Schmidt, πίστευε ότι μικρές, νομαδικές ομάδες από όλη την περιοχή παρακινούνταν από τις πεποιθήσεις τους να ενώνουν τις δυνάμεις τους στην κορυφή του λόφου για περιοδικά οικοδομικά έργα, να διοργανώνουν μεγάλες γιορτές και στη συνέχεια να διασκορπίζονται ξανά. Η τοποθεσία, υποστήριξε ο Schmidt, ήταν ένα τελετουργικό κέντρο, ίσως κάποιο είδος ταφικού ή νεκρολατρικού συγκροτήματος, παρά ένας οικισμός.
Αυτός ήταν ένας μεγάλος ισχυρισμός. Οι αρχαιολόγοι θεωρούσαν από καιρό ότι οι σύνθετες τελετουργίες και η οργανωμένη θρησκεία ήταν πολυτέλειες που οι κοινωνίες ανέπτυξαν μόνο όταν άρχισαν να εξημερώνουν καλλιέργειες και ζώα, μια μετάβαση γνωστή ως Νεολιθική. Μόλις είχαν πλεόνασμα τροφής, σκεφτόντουσαν, θα μπορούσαν να αφιερώσουν τους επιπλέον πόρους τους σε τελετουργίες και μνημεία.
Λύθηκε το μυστήριο του Στόουνχεντζ: Ποια η προέλευση των γιγάντιων λίθων
Το Gobekli Tepe,ανέτρεψε αυτό το χρονοδιάγραμμα. Τα λίθινα εργαλεία στην περιοχή, που υποστηρίζονται από ραδιοχρονολογήσεις, την τοποθετούσαν σταθερά στην προνεολιθική εποχή. Πάνω από 25 χρόνια μετά τις πρώτες ανασκαφές εκεί, δεν υπάρχουν ακόμη ενδείξεις για εξημερωμένα φυτά ή ζώα. Και ο Σμιντ δεν πίστευε ότι κάποιος ζούσε στην περιοχή με πλήρη απασχόληση. Την αποκάλεσε "καθεδρικό ναό σε έναν λόφο".
Περισσότερα από 25 χρόνια μετά τις πρώτες ανασκαφές εκεί, δεν υπάρχουν ακόμη ενδείξεις για εξημερωμένα φυτά ή ζώα
Αν αυτό ήταν αλήθεια, έδειχνε ότι οι πολύπλοκες τελετουργίες και η κοινωνική οργάνωση προηγήθηκαν της εγκατάστασης και της γεωργίας. Κατά τη διάρκεια 1.000 ετών, οι απαιτήσεις της συγκέντρωσης νομαδικών ομάδων σε ένα μέρος για να σκαλίσουν και να μετακινήσουν τεράστιους πυλώνες και να χτίσουν τους κυκλικούς περιβόλους ώθησαν τους ανθρώπους να κάνουν το επόμενο βήμα: για να φιλοξενούν τακτικά μεγάλες συγκεντρώσεις, οι άνθρωποι έπρεπε να κάνουν τις προμήθειες τροφής πιο προβλέψιμες και αξιόπιστες εξημερώνοντας φυτά και ζώα. Η τελετουργία και η θρησκεία, όπως φάνηκε, ξεκίνησαν τη νεολιθική επανάσταση.
Οι κυκλικές κατασκευές του Gobekli Tepe έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο οι αρχαιολόγοι βλέπουν τις απαρχές του πολιτισμού
Ο Schmidt είχε μόλις δημοσιεύσει τις πρώτες του εκθέσεις για το Gobekli Tepe ένα χρόνο πριν, προκαλώντας αναστάτωση στον μικρό κόσμο των ειδικών της νεολιθικής αρχαιολογίας. Όμως ο χώρος εξακολουθούσε να έχει μια νυσταγμένη, ξεχασμένη αίσθηση, με τις περιοχές ανασκαφής να καλύπτονται από αυτοσχέδιες στέγες από κυματοειδές χάλυβα και τους λακκούβες χωματόδρομους να ανεβαίνουν στην κορυφή του βουνού από την κοιλάδα κάτω.
Οι λήψεις του Schmidt για τις εντυπωσιακές κολώνες Τ και τα μεγάλα, στρογγυλά "ειδικά κτίρια" του χώρου γοήτευσαν συναδέλφους και δημοσιογράφους όταν πρωτοδημοσιεύτηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 2000. Αναφορές των μέσων ενημέρωσης που έκοψαν την ανάσα αποκάλεσαν την τοποθεσία ως τόπο γέννησης της θρησκείας- το γερμανικό περιοδικό Der Spiegel συνέκρινε τα εύφορα λιβάδια γύρω από την τοποθεσία με τον Κήπο της Εδέμ.
Σύντομα, άνθρωποι από όλο τον κόσμο συνέρρεαν για να δουν από κοντά το Gobekli Tepe. Μέσα σε μια δεκαετία, η κορυφή του λόφου μεταμορφώθηκε πλήρως. Μέχρι που ο εμφύλιος πόλεμος στη γειτονική Συρία διέκοψε τον τουρισμό στην περιοχή το 2012, οι εργασίες στην περιοχή συχνά επιβραδύνονταν σε αργό ρυθμό, καθώς τα λεωφορεία με τους περίεργους τουρίστες συνωστίζονταν γύρω από τα ανοιχτά ανασκαφικά ορύγματα για να δουν αυτό που κάποιοι αποκαλούσαν τον πρώτο ναό του κόσμου και καθιστούσαν αδύνατη την κίνηση των καροτσιών στα στενά μονοπάτια.
Τα τελευταία πέντε χρόνια, η βουνοκορφή στα περίχωρα της Ούρφα έχει αναδιαμορφωθεί και πάλι. Σήμερα, δρόμοι και χώροι στάθμευσης και ένα κέντρο επισκεπτών μπορούν να φιλοξενήσουν περίεργους ταξιδιώτες από όλο τον κόσμο. Το 2017, τα κυματοειδή χαλύβδινα υπόστεγα αντικαταστάθηκαν από ένα υπερσύγχρονο, καμπυλωτό καταφύγιο από ύφασμα και χάλυβα που καλύπτει τα κεντρικά μνημειακά κτίρια. Το Μουσείο Αρχαιολογίας και Ψηφιδωτού της Şanlıurfa, που χτίστηκε το 2015 στο κέντρο της Urfa, είναι ένα από τα μεγαλύτερα μουσεία της Τουρκίας- διαθέτει ένα αντίγραφο σε πλήρη κλίμακα του μεγαλύτερου περιβόλου του χώρου και των επιβλητικών πυλώνων Τ, επιτρέποντας στους επισκέπτες να αποκτήσουν μια αίσθηση των μνημειωδών πυλώνων και να εξετάσουν από κοντά τα γλυπτά τους.
Το 2018, ο Gobekli Tepe προστέθηκε στον κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Unesco και οι Τούρκοι αξιωματούχοι του τουρισμού ανακήρυξαν το 2019 ως "Έτος του Gobekli Tepe", καθιστώντας τον αρχαίο χώρο το πρόσωπο της παγκόσμιας εκστρατείας προώθησης. "Ακόμα θυμάμαι την τοποθεσία ως ένα απομακρυσμένο μέρος σε μια βουνοκορφή", δήλωσε ο Jens Notroff, αρχαιολόγος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, ο οποίος άρχισε να εργάζεται στην τοποθεσία ως φοιτητής στα μέσα της δεκαετίας του 2000. "Έχει αλλάξει εντελώς".
Το Gobekli Tepe κατασκευάστηκε πριν από περισσότερα από 11.000 χρόνια, ακριβώς στο κατώφλι μεταξύ ενός κόσμου κυνηγών-τροφοσυλλεκτών και ενός κόσμου αγροτών
Ο Σμιντ, ο οποίος πέθανε το 2014, δεν πρόλαβε να δει τη μετατροπή του χώρου από σκονισμένη ανασκαφή σε κορυφή βουνού σε σημαντικό τουριστικό αξιοθέατο. Αλλά οι ανακαλύψεις του εκεί τόνωσαν το παγκόσμιο ενδιαφέρον για τη νεολιθική μετάβαση - και τα τελευταία χρόνια, νέες ανακαλύψεις στο Gobekli Tepe και πιο προσεκτικές ματιές στα αποτελέσματα προηγούμενων ανασκαφών ανατρέπουν τις αρχικές ερμηνείες του Schmidt για τον ίδιο τον χώρο.
Οι εργασίες για τα θεμέλια που χρειάζονταν για να στηρίξουν το υφασμάτινο στέγαστρο της τοποθεσίας, απαιτούσαν από τους αρχαιολόγους να σκάψουν βαθύτερα από ό,τι είχε σκάψει ποτέ ο Schmidt. Υπό τη διεύθυνση του διαδόχου του Schmidt, Lee Clare, μια ομάδα του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου έσκαψε αρκετές τάφρους "κλειδαρότρυπας" μέχρι το υπόβαθρο του χώρου, αρκετά μέτρα κάτω από τα δάπεδα των μεγάλων κτιρίων. "Είχαμε μια μοναδική ευκαιρία", δήλωσε ο Clare, "να ψάξουμε στα χαμηλότερα στρώματα και τις αποθέσεις του χώρου".
Οι νέες ανακαλύψεις στο Gobekli Tepe και η προσεκτικότερη εξέταση των αποτελεσμάτων προηγούμενων ανασκαφών ανατρέπουν τις αρχικές ερμηνείες του Schmidt για την περιοχή.
Βρετανία: Αρχαιολογική ανακάλυψη στο Στόουνχεντζ με την χρήση προηγμένης τεχνολογίας
Αυτό που βρήκαν η Clare και οι συνάδελφοί του μπορεί να ξαναγράψει την προϊστορία για άλλη μια φορά. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν στοιχεία για σπίτια και οικισμούς που λειτουργούσαν όλο το χρόνο, γεγονός που υποδηλώνει ότι το Gobekli Tepe δεν ήταν ένας απομονωμένος ναός που επισκεπτόταν σε ειδικές περιπτώσεις, αλλά μάλλον ένα ακμάζον χωριό με μεγάλα ειδικά κτίρια στο κέντρο του.
Η ομάδα εντόπισε επίσης μια μεγάλη δεξαμενή και κανάλια για τη συλλογή του βρόχινου νερού, κλειδί για τη στήριξη ενός οικισμού στην ξηρή βουνοκορφή, καθώς και χιλιάδες εργαλεία άλεσης για την επεξεργασία σιτηρών για το μαγείρεμα του χυλού και την παρασκευή μπύρας. "Το Gobekli Tepe εξακολουθεί να είναι μια μοναδική, ιδιαίτερη τοποθεσία, αλλά οι νέες γνώσεις ταιριάζουν καλύτερα με όσα γνωρίζουμε από άλλες τοποθεσίες", δήλωσε ο Clare. "Ήταν ένας ολοκληρωμένος οικισμός με μόνιμη κατοίκηση. Αυτό άλλαξε όλη την κατανόησή μας για την περιοχή".
Εν τω μεταξύ, Τούρκοι αρχαιολόγοι που εργάζονται στην άγρια ύπαιθρο γύρω από την Ούρφα έχουν εντοπίσει τουλάχιστον δώδεκα άλλες τοποθεσίες στην κορυφή λόφου με παρόμοιες -αν και μικρότερες- στήλες Τ, που χρονολογούνται περίπου από την ίδια χρονική περίοδο. "Δεν είναι ένας μοναδικός ναός", δήλωσε η ερευνήτρια του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Barbara Horejs, ειδική στη νεολιθική εποχή, η οποία δεν συμμετείχε στις πρόσφατες ερευνητικές προσπάθειες. "Αυτό κάνει την ιστορία πολύ πιο ενδιαφέρουσα και συναρπαστική". Ο Τούρκος υπουργός Πολιτισμού και Τουρισμού Mehmet Nuri Ersoy έφτασε στο σημείο να πει ότι η περιοχή αυτή θα μπορούσε να αναφέρεται ως οι "πυραμίδες της νοτιοανατολικής Τουρκίας".
Νέες ανακαλύψεις που έγιναν τα τελευταία χρόνια μπορεί να ξαναγράψουν την προϊστορία
Αντί για ένα οικοδομικό έργο αιώνων που ενέπνευσε τη μετάβαση στη γεωργία, η Clare και άλλοι πιστεύουν τώρα ότι το Gobekli Tepe ήταν μια προσπάθεια των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών να παραμείνουν προσκολλημένοι στον εξαφανισμένο τρόπο ζωής τους καθώς ο κόσμος άλλαζε γύρω τους. Στοιχεία από τη γύρω περιοχή δείχνουν ότι οι άνθρωποι σε άλλες τοποθεσίες πειραματίζονταν με εξημερωμένα ζώα και φυτά - μια τάση στην οποία μπορεί να αντιστάθηκαν οι άνθρωποι του "Belly Hill".
Η Clare υποστηρίζει ότι τα πέτρινα γλυπτά της τοποθεσίας είναι ένα σημαντικό στοιχείο. Τα περίτεχνα γλυπτά αλεπούδων, λεοπαρδάλεις, φίδια και γύπες που καλύπτουν τους πυλώνες και τους τοίχους του Gobekli Tepe "δεν είναι ζώα που βλέπεις κάθε μέρα", είπε. "Είναι κάτι περισσότερο από απλές εικόνες, είναι αφηγήσεις, οι οποίες είναι πολύ σημαντικές για τη διατήρηση των ομάδων μαζί και τη δημιουργία μιας κοινής ταυτότητας".
''Όταν περιπλανήθηκα για πρώτη φορά στην περιοχή πριν από περισσότερα από 15 χρόνια, θυμάμαι ένα αίσθημα μεγάλης απόστασης''.
Το Gobekli Tepe χτίστηκε 6.000 χρόνια πριν από το Stonehenge, και το ακριβές νόημα των γλυπτών του - όπως και ο κόσμος που κατοικούσαν κάποτε οι άνθρωποι εκεί - είναι αδύνατο να κατανοηθεί.
Αυτό, βέβαια, είναι μέρος του τεράστιου μαγνητισμού του Gobekli Tepe. Καθώς χιλιάδες επισκέπτες θαυμάζουν ένα μέρος για το οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είχαν ακούσει ποτέ πριν από μια δεκαετία, οι ερευνητές θα συνεχίσουν να προσπαθούν να καταλάβουν γιατί χτίστηκε εξαρχής. Και κάθε νέα ανακάλυψη υπόσχεται να αλλάξει όσα γνωρίζουμε σήμερα για τον χώρο και την ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού.
"Το νέο έργο δεν καταστρέφει τη διατριβή του Klaus Schmidt- στέκεται στους ώμους του", δήλωσε ο Horejs. "Υπήρξε ένα τεράστιο κέρδος γνώσης, κατά την άποψή μου. Η ερμηνεία αλλάζει, αλλά αυτό είναι το νόημα της επιστήμης".
