Γεννήθηκε στη Δεσφίνα Φωκίδος σε ένα σπίτι κοντά στην εκκλησία του Αγίου Χαράλαμπου το έτος 1769 και βαπτίσθηκε Ηλίας, το τρίτο παιδί της οικογένειας του ιερέα Παπά-Στάθη και της Αρχόντως. Αδέλφια του ήταν ο Γιάννης (που έγινε τσοπάνης) και ο Θεοδόσης, καλόγηρος στη Μονή του Οσίου Λουκά. Στα 18 του χρόνια στάλθηκε από τον πατέρα του στην Άμφισσα για να προετοιμασθεί για ιερατική ζωή, θητεύοντας κοντά στον καλόγηρο Γεράσιμο Λύτσικα.

Τόμας Γκόρντον: Φιλέλληνας που έλαβε μέρος στην Επανάσταση του 1821

Τον Ιανουάριο του 1821, όπως αναφέρει το , κλήθηκε εσπευσμένα στην Κωνσταντινούπολη από τον Πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄. Από την υφιστάμενη αλληλογραφία μεταξύ των δύο ανδρών γίνεται καταφανές ότι και οι δύο εργάζονταν από το προηγούμενο έτος για την προπαρασκευή του Αγώνα χρησιμοποιώντας συμβολικές φράσεις. Κατά τη συνάντηση αυτή αφού έλαβε συγκεκριμένες οδηγίες για την Πελοπόννησο μετέβη σ΄ αυτή τον Φεβρουάριο όπου και συνάντησε τους επισκόπους Παλαιών Πατρών Γερμανό, του Ναυπλίου Γρηγόριο και τον Τριπόλεως Δανιήλ. Στη συνέχεια στις 11 Μαρτίου αποβιβάστηκε στην Αντίκυρα, επιστρέφοντας στην επισκοπή του και από εκεί στη Λιβαδειά όπου και συνάντησε τους εκεί ευρισκόμενους επισκόπους Διονύσιο Β΄ των Αθηνών και τον Νεόφυτο Ταλαντίου. Στη συνέχεια συναντήθηκε με τον Αθανάσιο Διάκο, που την εποχή εκείνη έχαιρε της εμπιστοσύνης του τοπαρχη Καρά Ισμαήλ-μπεη, ενώ ήλθε σε συνεννόηση με τους προκρίτους της περιοχής.

Επανάσταση Σαλώνων 1821

Τον Φεβρουάριο του 1821 ο Ησαΐας μαζί με τον αδελφό του και τον ηγούμενο της Μονής Οσίου Λουκά Χατζή βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου συναντήθηκε με τον πατριάρχη. Στις 11 Μαρτίου επιστρέφει και αποβιβάζεται κρυφά στην Αντίκυρα. Ανεβαίνει στη Μονή Οσ. Λουκά όπου τον περιμένει ο Αθανάσιος Διάκος. Στον εσπερινό ορκίζεται πρώτος ο ίδιος και μετά ορκίζει στην Επανάσταση το ασκέρι του Διάκου. Στη συνέχεια πηγαίνει στα Σάλωνα και συνεννοείται με τον Πανουργιά. Φτάνουν όπλα και πολεμοφόδια από το Γαλαξείδι και μοιράζονται στα σπίτια των προυχόντων. Στις 24 Μαρτίου ο Ησαΐας ευλογεί και πάλι τα όπλα των ανδρών του Πανουργιά στο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία. Παρευρίσκονται και οι προεστοί των Σαλώνων Αναγνώστης Γιαγτζής, Αναγνώστης Κεχαγιάς και Ρήγας Κοντορήγας. Την 25 Μαρτίου ο Γκούρας καταλαμβάνει το Γαλαξείδι και στις 28 ο Σκαλτσοδήμος το Λιδορίκι. Την 26 Μαρτίου ο Ησαΐας φτάνει πάλι στον Όσιο Λουκά όπου βρίσκεται και ο Διάκος.

Η Μάχη της Αλαμάνας και ο μαρτυρικός θάνατος του Αθανάσιου Διάκου

Γίνεται δοξολογία και την επομένη οι ένοπλοι φεύγουν για τη μάχη. Στις 27 Μαρτίου αρχίζει η πολιορκία του κάστρου των Σαλώνων, από τους επαναστάτες του Πανουργιά, ενώ στη πόλη συγκροτήθηκε “ελληνική διοίκηση”. Την ίδια ημέρα πραγματοποιείται η επίσημη έναρξη του Αγώνα από τον Ησαΐα Σαλώνων ορκίζοντας τους επαναστάτες μαζί με τους άλλους δύο επισκόπους στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά, που είχε καταστεί η “Αγία Σοφιά της Ρούμελης”, καθώς και στα μοναστήρια Προδρόμου και Αγίας Παρασκευής ευλογώντας τα όπλα των συγκεντρωθέντων κατά των Τούρκων αγωνιστών και ουσιαστικά κηρύσσοντας επίσημα την επανάσταση στη Βοιωτία. Την 1 Απριλίου καταλαμβάνεται η Λειβαδιά.

Μετά την πτώση του Κάστρου της Λιβαδειάς στις 1 Απριλίου και του κάστρου των Σαλώνων στις 10 Απριλίου (ανήμερα του Πάσχα) στα χέρια των Ελλήνων ο Ησαΐας σπεύδει να συναντήσει τον Διάκο και τον Δυοβουνιώτη στο Ζητούνι. Συμμετέχοντας στη μάχη της Αλαμάνας ο Ησαΐας, κρατώντας τον Σταυρό ηγήθηκε των Ελλήνων αγωνιστών, αλλά στη σύγκρουση με τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη στο ύψωμα Χαλκωμάτα, τραυματίζεται θανάσιμα. Μαζί σκοτώνεται και ο αδελφός του, ο ιερέας γνωστός ως παπα-Γιάννης.

Οι Τούρκοι, απέκοψαν το κεφάλι του νεκρού του Ησαΐα, του αδελφού του και άλλων αγωνιστών και τα απόθεσαν απέναντι από τον Διάκο, κατά τη διάρκεια της μαρτυρικής εκτέλεσής του με ανασκολοπισμό στη Λαμία, ενώ μετά το θάνατο του Έλληνα στρατηγού τα πέταξαν σε ένα ρέμα, μαζί με τη σορό του εκτελεσμένου. Το 1916 προς τιμή του Ησαΐα και του αδελφού του στήθηκε μαρμάρινος σταυρός κοντά στη βρύση που λέγεται “Δεσποτόβρυση” πάνω στον παλαιό δρόμο Άμφισσας-Λαμίας. Στη ηρώο υπάρχει η ακόλουθη επιγραφή:

ΤΟΙΣ ΕΚ ΔΕΣΦΙΝΗΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΝΑΣΣΙΔΟΣ ΑΔΕΛΦΟΙΣ ΗΣΑΙΑ ΑΜΦΙΣΣΗΣ ΕΠΙΣΚΟΠΩ ΚΑΙ ΙΩΑΝΝΗ ΙΕΡΕΙ ΠΕΣΟΥΣΙΝ ΕΝ ΧΑΛΚΩΜΑΤΑ ΩΔΕ
23 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1821
ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΕΙΣ ΜΑΧΗΝ ΑΛΑΜΑΝΑΣ
ΚΟΙΝΩ ΕΡΑΝΩ 1916.

Προτομή του Ησαΐα υπάρχει έξω από τον μητροπολιτικό ναό της Δεσφίνας και ανδριάντας του στην Άμφισσα. 

Το 1797 εκάρη μοναχός στη Μονή Τιμίου Προδρόμου Δεσφίνας λαμβάνοντας το όνομα Ησαΐας και χειροτονήθηκε διάκονος στη Μονή Οσίου Λουκά. Μαθήτευσε στα Γιάννενα, κοντά στον Κοσμά Μπαλάνο και τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Στα Ιωάννινα γνωρίσθηκε με τον Αλή-Πασά, τον οποίο μία δοξασία ήθελε να έχει διασώσει από βέβαιο θάνατο ο πατέρας του Ησαΐα, Παπά-Στάθης περί τα μέσα του 18ου αιώνα, όταν τον βρήκε ημιθανή σε ένα σπήλαιο και τον περιέθαλψε. Προαχθείς γρήγορα Ηγούμενος, λόγω του νεαρού της ηλικίας, ήγειρε το ενδιαφέρον του από Αδριανουπόλεως Πατριάρχη Κύριλλου Στ’ όπου και τον κάλεσε το 1814 στη Κωνσταντινούπολη για επιμόρφωση. Εκεί γνωρίστηκε και με τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε’, αλλά και μυήθηκε στα της Φιλικής Εταιρίας, το 1818.

Το ίδιο έτος χειροτονήθηκε επίσκοπος όπου και ανέλαβε επίσκοπος Σαλώνων μετά το θάνατο του Ιωακείμ, κατόπιν παραινέσεων τοπικών προκρίτων αλλά και του ίδιου του Αλή-Πασά. Δύο χρόνια μετά έγινε μέλος της Φιλικής Εταιρίας, αναπτύσσοντας φιλανθρωπική δράση, συγκεντρώνοντας χρήματα και όπλα τα οποία αποθήκευε στα Σάλωνα.

Η μάχη της Πέτρας: Η τελευταία σύγκρουση του αγώνα του 1821

Ο Ησαΐας στην τέχνη

Ο Βαλαωρίτης ως επίλογο στο τρίτο άσμα του Αιακού βάζει αυτούς τους στίχους:
«… Στ’ αγέρι κρεμασμένα ωσάν καντήλια τ’ ουρανού, αποβραδίς δυο φώτα εφάνηκαν στη σκοτεινιά… Κανείς δεν τάχε ανάψει… Κ’ ένας που πέρασε απεκεί, καλόγερος, διαβάτης, κ’ είδε το θάμμα κ’ έδραμε, στη λάμψη δυο κεφάλια ηύρε που πλάγιαζαν γλυκά… τώνα του Παπαγιάννη και τάλλο του Δεσπότη του. Γονατιστός εμπρός τους έμειν’ ο γέρος κ’ έκλαψε. Τους έρριξε τρισάγιο τα φίλησε στο μέτωπο και με το δοκανίκι έσκαψε λάκκο κ’ έθαψε τ’ αχώριστα τ’ αδέρφια. Βλογάει το χώμα τρεις φοραίς… Έκαμε το σταυρό του και χάνεται στην ερημιά… Εσβήστηκαν τα φώτα»…

Μουσείο Δεσπότη Σαλώνων Ησαΐα

Το μουσείο σε μνήμη του Δεσπότη Σαλώνων Ησαΐα στεγάζεται σε κτίριο, το οποίο κατασκευάσθηκε επί του οικοπέδου που βρισκόταν η πατρική κατοικία του ιερέα, στη Δεσφίνα της Φωκίδας. Το οίκημα δημιουργήθηκε από τον πρώην δήμο Δεσφίνας (πλέον Δημοτική Ενότητα Δεσφίνας του Δήμου Δελφών) σε συνεργασία με την πρώην Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Φωκίδας και τη συνδρομή του “Συλλόγου των Εν Αθήναις και Απανταχού Δεσφινιωτών ο Ησαΐας”, υπό την αιγίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Φωκίδας. Τα εγκαίνια του μουσείου πραγματοποιήθηκαν την Κυριακή 28 Ιουλίου του 2013 παρουσία όλων των αρχών του νομού. Στο μουσείο εκτίθενται προσωπικά είδη του Δεσπότη (εγκόλπιο, ιερό Ευαγγέλιο) καθώς και πιστά αντίγραφα από τα άμφιά του. Επίσης, συγγράματα και πίνακες εποχής, ενώ σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο προβάλλεται δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ με το έργο και την πορεία του.