Οχι πια στο χώμα όπου φώλιαζαν επί τουλάχιστον 2.500 χρόνια αλλά στις παρυφές του Λυκαβηττού και όπισθεν του «Ευαγγελισμού», φυλαγμένα προσεκτικά σε κλειστό χώρο, προστατευμένα από τα στοιχεία της φύσης και την περαιτέρω φθορά τους, εκατοντάδες χιλιάδες οστά ετοιμάζονται να «συνομιλήσουν» με τους ερευνητές.

Στο πλαίσιο ενός κολοσσιαίου, εξαιρετικά ευαίσθητου, πολυσύνθετου αλλά και πολυδάπανου επιστημονικού έργου (ο προϋπολογισμός του είναι της τάξης του 1 εκατ. ευρώ συνολικά και καλύπτεται εξ ολοκλήρου από χορηγίες Αμερικανών και Ελλήνων ιδιωτών), έχει ήδη αρχίσει η συντήρηση και μελέτη των ανθρώπινων υπολειμμάτων από το αρχαίο νεκροταφείο του Φαλήρου. Η πιο εκτεταμένη και πλούσια σε ταφές Νεκρόπολη της ελληνικής αρχαιότητας, μια αρχαιολογική ανακάλυψη που ήδη συγκαταλέγεται στις πιο σημαντικές του κόσμου, περνά στην επόμενη φάση.

Aποκωδικοποίηση

Για τα επόμενα έξι χρόνια, μέσα στα κτίρια της Αμερικανικής Σχολής, της μόνης αμιγώς ιδιωτικής μεταξύ των 17 ξένων αρχαιολογικών σχολών που λειτουργούν στην Ελλάδα, σε αυτή τη σχεδόν μυστηριώδη έκταση των 12 στρεμμάτων στην οδό Σουηδίας, θα διενεργείται η εργασία της αποκατάστασης και της αποκωδικοποίησης πληροφοριών που περιέχουν -«κατέχουν»- οι ήδη περιβόητοι Δεσμώτες του Φαλήρου, η οποία απαιτεί πολύ λεπτές κινήσεις. Γιατί μερικοί από αυτούς τάφηκαν δεμένοι πισθάγκωνα και πρηνηδόν, ατιμωτικά, με το πρόσωπό τους να τρώει χώμα; Γιατί πολλοί τάφηκαν μαζί; Τι τους συνέδεε; Το κοινό τους στοιχείο ήταν δεσμοί συγγένειας, γεωγραφικής καταγωγής ή μήπως ανήκαν σε κάποια συγκεκριμένη κοινωνική τάξη; Ηταν Ελληνες ή ξένοι; Ηταν Αθηναίοι ή αλλοδαποί δούλοι, αιχμάλωτοι πολέμου; Και αν ήταν πειρατές που θανατώθηκαν παραδειγματικά κοντά στο σημείο όπου αποβιβάστηκαν, δηλαδή στο Φάληρο; Πώς ακριβώς θανατώθηκαν και, ενδεχομένως, γιατί καταδικάστηκαν σε βίαιη εκτέλεση; Τελικά ισχύει η υπόθεση της προϊσταμένης της ανασκαφής, της διαπρεπούς αρχαιολόγου Στέλλας Χρυσουλάκη, ότι στον χώρο όπου ανεγέρθηκε το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) βρέθηκαν οι σκελετοί των αρχαίων πραξικοπηματιών, των πρωταγωνιστών του τρομερού Κυλωνείου Αγους;

Τα ερωτήματα είναι πολυάριθμα και όχι απλώς ενδιαφέροντα, αλλά κρίσιμα για την αντίληψη που έχει επικρατήσει έως τώρα για την Αθήνα της περιόδου μεταξύ του 8ου και του 5ου αιώνα π.Χ. Προς το παρόν, οι ερευνητές της Αμερικανικής Σχολής έχουν μπροστά τους έναν χαοτικό εκ πρώτης όψεως αποκαρδιωτικό όγκο 1.300 κιβωτίων γεμάτων με οστά ενηλίκων, μερικών ιπποειδών αλλά και περίπου 350 θνησιγενών πλασμάτων. Τα νεογνά και τα βρέφη που βρέθηκαν σε μια χωμάτινη μήτρα πριν καλά-καλά βγουν από εκείνη της μητέρας τους, ήταν από τα πρώτα ευρήματα που καθαρίστηκαν και αποκαθίστανται ώστε να διερευνηθούν περαιτέρω. Η μοίρα τους, παρ’ όλα αυτά, υπερβαίνει την ψυχρότητα των εργαστηρίων και παραμένει σπαρακτική, σχεδόν κραυγάζει την οδύνη της βρεφικής/παιδικής θνησιμότητας. Η οποία, ασχέτως εάν ήταν ένα καθημερινό φαινόμενο στην αρχαιότητα, διατηρεί ατόφια την τραγικότητά της έως σήμερα.

Οι κούτες με τα ευρήματα γεμίζουν, κυριολεκτικά, τα δωμάτια

Ομάδα κορυφαίων

Υπεύθυνη για το πρωτοφανούς μεγέθους για τα εγχώρια δεδομένα ερευνητικό έργο, το οποίο από το καλοκαίρι του 2016 έχει αναλάβει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, είναι η δρ Ελεάννα Πρεβεδώρου, μία από τις ελάχιστες βιοαρχαιολόγους στην Ελλάδα. Αυθεντία στον συγκεκριμένο επιστημονικό κλάδο, παγκοσμίως, θεωρείται η καθηγήτρια στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Αριζόνα, Τζέιν Μπάικστρα, καθώς είναι εκείνη που ίδρυσε τη Βιοαρχαιολογία ως συγκερασμό της Αρχαιολογίας και της Φυσικής Ανθρωπολογίας, τη δεκαετία του ’70. Η Τζέιν Μπάικστρα, ως διευθύντρια του εγχειρήματος, έχει άμεση εμπλοκή με το ερευνητικό έργο που αφορά στα ευρήματα του Φαλήρου, επισκέπτεται τακτικά την Ελλάδα και ενημερώνεται διαρκώς για την εξέλιξη των εργασιών από τη δρα Πρεβεδώρου, η οποία, εξάλλου, είναι η μόνη Ελληνίδα βιοαρχαιολόγος που έχει εκπονήσει το διδακτορικό της στις ΗΠΑ.

Το Εργαστήριο Αρχαιολογικών Ερευνών «Malcolm H. Wiener» της Αμερικανικής Σχολής, ιδιαίτερα κατόπιν της πρόσφατης, εκ βάθρων αναικαίνισής του, θεωρείται από τα κορυφαία στην Ευρώπη και ως εκ τούτου το απολύτως ενδεδειγμένο για τη μελέτη των σκελετών του Φαλήρου. Διευθυντής του είναι ο γεωοαρχαιολόγος δρ Τάκης Καρκάνας, ενώ στην ομάδα των ερευνητών συμμετέχουν περισσότεροι από 25 ειδικοί από διάφορους επιστημονικούς κλάδους. Η Βιοχημεία, η Εγκληματολογία, η Γεωλογία, ακόμη και η Στατιστική είναι μερικοί από τους κλάδους που συνεισφέρουν ώστε να συμπληρωθεί το παζλ με τα αναρίθμητα κομμάτια. Και εξυπακούεται ότι η βασική φιλοσοφία της έρευνας παραμένει η σύμπνοια όλων των ειδικοτήτων με την Αρχαιολογία εφόσον η σύγχρονη αντίληψη επιβάλλει την ερμηνεία των ευρημάτων σε απόλυτη συνάφεια με τα ιστορικά «συμφραζόμενα».

Με απλά λόγια, οι σκελετοί του Φαλήρου μπορεί να μελετηθούν διεξοδικά στο εργαστήριο, αλλά θα αποκαλύψουν όλα τους τα μυστικά μόνο όταν συσχετιστούν με το περιβάλλον της νεκρόπολης στο σύνολό της. Εξ ου και κανένα εύρημα, ούτε ένα από τα οστά ή τα θραύσματα που μεταφέρθηκαν στο Κολωνάκι μαζί με τον όγκο του χώματος στον οποίο ανακαλύφθηκαν, δεν έφυγε από το Φάληρο χωρίς να έχει καταγραφεί με πάσα λεπτομέρεια, χωρίς να φωτογραφηθεί, χωρίς να σημειωθεί η θέση του στην αναλυτική κάτοψη του νεκροταφείου. Και, εννοείται, τίποτα δεν θα μπορούσε να φύγει από τον χώρο της ανασκαφής άνευ αδείας της αρχαιολόγου Στέλλας Χρυσουλάκη, η οποία και παραμένει, ex officio η πρώτη τη τάξει φύλακας-άγγελος της νεκρόπολης. Στο Κολωνάκι, άλλωστε, έχουν μεταφερθεί τα ευρήματα της πρώτης διετίας των ανασκαφών, ενώ οι πιο χαρακτηριστικές -και δραματικές- ομαδικές ταφές, δηλαδή οι τρεις συστάδες των Δεσμωτών θα παραμείνουν εκεί όπου βρέθηκαν περιμένοντας το μουσείο που έχει εξαγγελθεί από το ΚΠΣΙΝ και το οποίο, όταν κατασκευαστεί, θα προσφέρει την απαραίτητη στέγη σε αυτούς τους «βιαιοθάνατους».

Μέσα στα αρτίως εξοπλισμένα κτίρια της Αμερικανικής Σχολής θα γίνει η λεπτομερής έρευνα

Οι αναλύσεις του αρχαίου DNA

Οπως εξηγεί στο «ΘΕΜΑ» η δρ Πρεβεδώρου, με τις δυνατότητες που διαθέτουν τα εργαστήρια της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών, ελάχιστα δείγματα από τους σκελετούς θα χρειαστεί να ταξιδέψουν εκτός Ελλάδας για περαιτέρω εξειδικευμένη ανάλυση: «Από τη μελέτη που θα κάνει η διεπιστημονική ομάδα η οποία έχει συσταθεί για τα σκελετικά ευρήματα του Φαλήρου, θα μπορέσουμε να μάθουμε πλήθος σημαντικών στοιχείων. Αναφέρω ενδεικτικά ότι οι κύριοι ερευνητικοί μας στόχοι είναι να εξακριβώσουμε τη δημογραφική και κοινωνική σύσταση του νεκροταφείου. Να ανιχνεύσουμε τα βιολογικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των παιδικών ταφών, διότι, εξ ορισμού, τα νεογνά και τα βρέφη που βρέθηκαν «εγχυτρισμένα» (δηλαδή μέσα σε αγγεία) πέθαναν από κάποια νόσο. Θα δούμε το επίπεδο της υγείας για την κοινωνία της εποχής και τις πιθανότητες επιδημιών, ακόμη και τις διατροφικές συνήθειες οι οποίες παραπέμπουν σε μια ορισμένη κοινωνική διαστρωμάτωση.

Κάπως έτσι θα ανασυνθέσουμε την ταυτότητα του ταφικού πληθυσμού στη Νεκρόπολη του Φαλήρου». Η δρ Πρεβεδώρου τονίζει ότι οι σκελετοί είναι κιβωτοί δεδομένων. Ακόμη και στα υπολείμματα των τροφών, στην οδοντική πλάκα που σχηματίστηκε όσο ζούσαν και τρέφονταν κρύβονται ανεκτίμητα στοιχεία για την ανασύνθεση των γεγονότων που σημάδεψαν την πόλη-κράτος της Αθήνας στο μεταίχμιο ανάμεσα στους αρχαϊκούς και τους κλασικούς χρόνους.
Μολονότι πολύ συχνά αναφέρεται η εξέταση του DNA, κάτι που κατ’ ανάγκην θα γίνει στο φημισμένο εργαστήριο Μαξ Πλανκ, στη Γερμανία, η συγκεκριμένη ανάλυση αφορά κυρίως στους δεσμούς συγγένειας μεταξύ σκελετών που βρέθηκαν σε ομαδικές ταφές. Κάτι αντίστοιχο ισχύει και για τη ραδιοχρονολόγηση με τη χρήση ισοτόπων του άνθρακα, μια μέθοδο που προσδιορίζει με ακρίβεια την ιστορική περίοδο στην οποία ανήκει το εκάστοτε εύρημα.

Κλαίνε οι επιστήμονες;

Ακόμη και μια σύντομη περιήγηση στους χώρους της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών οδηγεί σε δύο -σχεδόν αυθόρμητα- συμπεράσματα: πρώτον, το έργο του καθαρισμού, της συντήρησης, της φύλαξης και της μελέτης των ευρημάτων είναι κυριολεκτικά τιτάνιο. Δεν προϋποθέτει μόνο γνώση, αλλά και ικανά ψυχικά αποθέματα, ειδάλλως το απέραντο πλήθος του σκελετικού υλικού θα τρέψει σε άτακτη φυγή όσους δεν είναι αποφασισμένοι να αφοσιωθούν στο καθήκον τους. Ισως είναι και αυτή μια μορφή αυτοπροστασίας των νεκρών. Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι οι άνθρωποι που έχουν επωμιστεί το όλο εγχείρημα μοιράζονται τις ίδιες αξίες, έχουν το ίδιο όραμα και μια κοινή πίστη. Οπως το εκφράζει η Ελεάννα Πρεβεδώρου, «πάνω από όλα και πέρα από την όποια επιστημονική ή επαγγελματική μας υποχρέωση, η βασική μας επιδίωξη είναι να μάθουμε την αλήθεια γι’ αυτούς τους ανθρώπους.

Και με κάποιον τρόπο, αν είναι δυνατόν, να αποδώσουμε τιμή στους νεκρούς και αυτό θα το επιτύχουμε με την αποκάλυψη της αληθινής ιστορίας για το τι ήταν αυτό που συνέβη στη Νεκρόπολη του Φαλήρου. Οποια και εάν είναι αυτή η ιστορία, τραγική, σκοτεινή ή μη, είναι σημαντικό για την αρχαιότητα αλλά και την ανθρωπότητα γενικώς να μαθευτεί. Απαιτείται ο μέγιστος σεβασμός διότι είναι ένα έργο που απαντά σε ερωτήματα τα οποία αφορούν όλο τον δυτικό κόσμο. Επίσης, η θανατική ποινή είναι ένα θέμα-ταμπού για την Αρχαία Ελλάδα, γι’ αυτό και πρέπει να πλησιάσουμε αυτούς τους ανθρώπους, τους βιαιοθάνατους, οι οποίοι είχαν μεν ένα δύσκολο τέλος, αλλά τουλάχιστον μπορούμε να τους δώσουμε καλή αθανασία.

Τελικά, εμείς οι επιστήμονες που μελετούμε τη Νεκρόπολη του Φαλήρου, είμαστε κάπως σαν μοιρολογίστρες. Ακόμη και αυτοί που δεν έφυγαν άκλαυτοι, αλλά κάποιος τους έκλαψε, καθώς τους φέρνουμε ξανά στο φως πραγματευόμαστε από την αρχή τον θάνατό τους. Κάτι που γίνεται ακόμη πιο συγκινητικό όταν έχουμε να κάνουμε με σκελετούς νεογνών, βρεφών ή παιδιών που πέθαναν πριν προλάβουν να ζήσουν».