Οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να αναπαριστούν, να ανακαλούν, να φαντάζονται δηλαδή εικόνες στο κεφάλι τους: την εικόνα ενός μήλου, πώς είναι η κουζίνα τους ή το χαμόγελο του καλύτερου φίλου τους. Όμως, αυτό δεν μπορούν να το κάνουν όλοι.

Όσοι δεν μπορούν να αναπαραστήσουν με εικόνες τίποτα στο μυαλό τους ανήκουν πιθανότατα στο 1% των ατόμων με ακραία αφαντασία, σύμφωνα με επισκόπηση μελετών για το φαινόμενο.

Είναι επίσης λιγότερο πιθανό να αναγνωρίζουν πρόσωπα, να θυμούνται τον ήχο ενός μουσικού κομματιού ή την αίσθηση του γυαλόχαρτου και είναι πιο πιθανό να ασχολούνται επαγγελματικά με την επιστήμη, τα μαθηματικά ή τους υπολογιστές.

Έως και 6% των ανθρώπων, δε, μπορεί να εμφανίζουν κάποιο βαθμό αφαντασίας.

Η αφαντασία δεν είναι διαταραχή και δεν συνεπάγεται έλλειψη φαντασίας, αλλά μπορεί να έχει ανεπαίσθητες επιπτώσεις στην καθημερινή ζωή, λέει ο καθηγητής Adam Zeman, επίτιμος καθηγητής Νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Exeter, ο οποίος εφηύρε τον όρο πριν από σχεδόν 10 χρόνια.

Η Mary Wathen, 43 ετών, από το Cheltenham στο Gloucs, θεωρεί «συναρπαστικό» το ότι άλλοι άνθρωποι μπορούν να δημιουργούν εικόνες στο κεφάλι τους, μεταδίδει το BBC.

«Δεν μπορώ να καταλάβω τι πραγματικά εννοούν – πού είναι αυτή η εικόνα και πώς μοιάζει;», λέει.

«Για μένα, αν δεν μπορείς να δεις κάτι με τα μάτια σου, δεν είναι εκεί», εξηγεί.

Η Mary δεν μπορεί να φανταστεί σημαντικά γεγονότα στη ζωή της, όπως την ημέρα του γάμου της. Και αν δεν είναι μαζί της, δεν μπορεί να ανακαλέσει ούτε την εικόνα των δύο νεαρών αγοριών της.

«Δεν έχω εικόνα στο μυαλό μου. Έχω όλες τις αναμνήσεις, απλώς τις θυμάμαι πολύ διαφορετικά», λέει.

«Όπως το περιέγραψε κάποιος κάποτε, το υλικό είναι όλο εκεί και λειτουργεί – αλλά η οθόνη δεν είναι αναμμένη», εξομολογείται.

Αφαντασία και υπερφαντασία

Δημήτρης Κόκοτας: Παραμένει κρίσιμη η κατάσταση της υγείας του

Ο καθηγητής Zeman ανακάλυψε αυτόν τον τρόπο να βιώνει κανείς τον κόσμο όταν είδε έναν ασθενή που είχε χάσει την ικανότητα οπτικοποίησης.

Όταν έγραψε για την περίπτωση του συγκεκριμένου ασθενούς, επικοινώνησαν μαζί του κι άλλοι, για να του πουν ότι ήταν πάντα έτσι.

Και ο καθηγητής Zeman έκτοτε ανακάλυψε ότι υπάρχει και το άλλο άκρο, η υπερφαντασία, στην οποία οι άνθρωποι βλέπουν εικόνες τόσο ζωντανά στο κεφάλι τους που δεν μπορούν να πουν αν είναι πραγματικές ή φανταστικές. Υπολογίζεται ότι ένα 3% του πληθυσμού βλέπει τον κόσμο έτσι.

«Ο ένας όρος γέννησε τον άλλον», λέει, αφού δανείστηκε τη λέξη του Αριστοτέλη για το «μάτι του νου».

Ο καθηγητής Zeman λέει την τελευταία δεκαετία έχουν επικοινωνήσει μαζί του 17.000 άνθρωποι, με εμπειρίες αφαντασίας και υπερφαντασίας.

Πολλοί είπαν ότι γνώριζαν ότι επεξεργάζονταν τις πληροφορίες διαφορετικά από τους άλλους, αλλά δεν μπορούσαν να περιγράψουν πώς.

Πού μπορεί να οφείλεται το φαινόμενο

Οι διαφορές στη συνδεσιμότητα μεταξύ των περιοχών του εγκεφάλου ίσως μπορούν να εξηγήσουν γιατί, λέει ο καθηγητής Zeman.

Για παράδειγμα, όταν τους ζητείται να φανταστούν ένα μήλο, οι περισσότεροι άνθρωποι περνούν από κάποια βήματα, όπως το να παροτρύνουν τον εγκέφαλο να θυμηθεί πώς μοιάζει ένα μήλο και να τον βάλουν να δημιουργήσει μια εικόνα του.

Αλλά στους ανθρώπους με αφαντασία, η διαδικασία αυτή μπορεί να χαλάσει ανά πάσα στιγμή.

«Οι σκέψεις παραμένουν σκέψεις», λέει ο καθηγητής Zeman, «ενώ για άλλους, η σκέψη μεταφράζεται σε αισθητηριακούς όρους».

Ενώ οι αφαντασιακοί σκέφτονται τις αναμνήσεις, οι άλλοι άνθρωποι είναι σε θέση να ανακαλέσουν και να ζήσουν τις αναμνήσεις αυτές.

Το ενδιαφέρον είναι, όμως, ότι πολλοί αφαντασιακοί μπορούν να οραματιστούν εικόνες ενώ ονειρεύονται – πιθανώς επειδή είναι μια πιο αυθόρμητη εργασία που ξεκινά βαθιά στον εγκέφαλο, λέει ο καθηγητής Zeman.

Και η αφαντασία μπορεί να έχει οφέλη. Μπορεί να έχει προστατευτική επίδραση στην ψυχική υγεία κάποιου, επειδή είναι πιο πιθανό να ζει τη στιγμή και λιγότερο πιθανό να φαντάζεται τρομακτικά ή αγχωτικά γεγονότα, για παράδειγμα.

Αλλά για τον καθηγητή Zeman, «η μεγάλη έκπληξη» ήταν οι αφαντασιακοί καλλιτέχνες, οι οποίοι του είπαν ότι η δυσκολία τους να οπτικοποιήσουν εικόνες τούς έδωσε ένα επιπλέον κίνητρο να κάνουν τέχνη, χρησιμοποιώντας τον καμβά ως μάτι του μυαλού τους.

Ο κόσμος μέσα από την υπερφαντασία

Κανονικά, οι υπερφαντασιακοί είναι πιο πιθανό να είναι δημιουργικοί, όπως η Geraldine van Heemstra.

Η Geraldine, μια καλλιτέχνις, είχε πάντα «τεράστια φαντασία» ως παιδί, χτίζοντας ολόκληρα χωριά στο μυαλό της.

Και πάντα έβλεπε το αλφάβητο έγχρωμο, όπως και τους αριθμούς και τις ημέρες της εβδομάδας.

Στο σχολείο, η Geraldine συνήθιζε να αλλάζει απαντήσεις σε μαθηματικά προβλήματα, επειδή τα χρώματα των αριθμών στο κεφάλι της έμοιαζαν λάθος όταν κάθονταν ο ένας δίπλα στον άλλο.

Αλλά ανακάλυψε ότι έβλεπε τον κόσμο διαφορετικά από τους περισσότερους άλλους μόνο όταν συνεργαζόταν με μουσικούς και χορευτές, ζωγραφίζοντας στροβιλισμούς και σχήματα ως απάντηση στους ρυθμούς τους.

«Θυμάμαι ότι ρωτούσα τους μουσικούς πώς έβλεπαν τη μουσική – αλλά δεν καταλάβαιναν τι εννοούσα», λέει η Geraldine.

«Νόμιζα ότι όλοι οι μουσικοί έβλεπαν έγχρωμες νότες», εξηγεί.

Η Geraldine ζει μια αντίστοιχα έντονη εμπειρία όταν ζωγραφίζει.

«Μπορώ να περπατήσω, να σχεδιάσω, να απολαύσω το τοπίο και να ξαναζήσω την εμπειρία αργότερα», λέει.

Ακόμη και όταν κάνει σχέδια να κάνει κάτι, η Geraldine αισθάνεται ότι μεταφέρεται στο μέλλον.

Αλλά η συνεχής οπτικοποίηση μπορεί επίσης να είναι κουραστική.

Και ο εγκέφαλος της Geraldine μπορεί να αισθάνεται υπερφορτωμένος μερικές φορές, δυσκολεύοντας τον ύπνο της.

Τα αναπάντητα ερωτήματα σχετικά με την αφαντασία και την υπερφαντασία εξακολουθούν να είναι πολλά, όπως ποιοι είναι οι διαφορετικοί υποτύποι και γιατί μπορεί να είναι κάτι γενετικό.

Τα δεδομένα από μεγάλες βιοτράπεζες μπορεί να δώσουν την απάντηση.

Η ανασκόπηση, στο Trends in Cognitive Sciences, διαπίστωσε ότι η αφαντασία εμφανιζόταν σε οικογένειες, με τα αδέρφια των αφαντασιακών να είναι 10 φορές πιο πιθανό να επηρεαστούν και τα ίδια.

Έχει επίσης προταθεί ότι οι αφαντασιακοί είναι πιο πιθανό να έχουν αυτισμό.

Ο καθηγητής Zeman λέει ότι η έρευνα δείχνει ότι «η συνειδητή αισθητηριακή εικόνα δεν είναι προϋπόθεση για την ανθρώπινη γνώση» ή τη δημιουργική φαντασία.

Και ο καθένας απεικονίζει εικόνες στο μυαλό του διαφορετικά.

«Η εμπειρία μας δεν είναι ο κανόνας και οι άλλοι άνθρωποι μπορεί να έχουν διαφορετική εσωτερική ζωή», προσθέτει.