Τα ελληνικά νησιά έγιναν μάρτυρες γενοκτονίας κατά την εθνεγερσία. Η αιματηρή σφαγή στην όμορη Χίο το 1822 έγινε η βαθιά συγκίνηση των Ευρωπαίων υπέρ των Ελλήνων, έπειτα η Κάσος τον Ιούνιο του 1824 και τον ίδιο μήνα η ολοσχερής εξόντωση των Ψαρών. Αν και οι Ψαριανοί δεν συμμετείχανε στο ρωσοτουρκικό πόλεμο των ετών 1806-1812 εξαιτίας της πανωλεθρίας στα Ορλωφικά παρά μονάχα στάθηκαν στο πλευρό των Ρώσων με το να τροφοδοτούν τα ρωσικά καράβια, στα Ψαρά υπήρχε Ρώσος πρόξενος. Η άμεση δημοκρατία στα Ψαρά σήμαινε ότι η Βουλή έπαιρνε συλλογικά τις τελικές αποφάσεις και οι σαράντα εκπρόσωποι εξέλεγαν τους πέντε Δημογέροντες οι οποίοι το 1824 ήτανε οι Νικόλαος Καρακωνσταντής, Ανδρέας Γιαννίτσης, Νικόλαος Ιωαννίδης, Δημήτριος Βρατσάνος και ο Ανδρέας Μαυρογιάννης.
Η συμβολή των Ψαρών στην Επανάσταση
Διωγμοί Ελλήνων στην Κύπρο το 1821: Απαγχονισμός Κυπρίων
Τα Ψαρά ξεσηκώνονται ανήμερα την Κυριακή του Πάσχα στις 6/20 Απριλίου 1821. Διαθέτουν συνολικά 300 πλοία από γαλέρες, κορβέτες, μπρίκια, σακολέβες, φρεγάτες και φυσικά τα θρυλικά πυρπολικά πλοία των Ψαρών, τα παλαιότερα και αχρηστεμένα πλοία που τα μετέτρεπαν σε πυρπολικά χωρίς παραπάνω κόστος. Το 1821 σημαίνοντες μπουρλοτιέρηδες από τα Ψαρά ήτανε ο Δημήτριος Παπανικολής, ο Γεώργιος και ο Νικόλαος Βρατσάνος, ο Κωνσταντίνος Κανάρης, ο Ανδρέας Βρούλος, ο Νικόλαος Σαρηγιάννης, ο Ιωάννης Ματρόζος, ο Νικόλαος Σπανός και ο Ιωάννης Καλαφάτης. Τα Ψαρά σε συνεχή κατοίκηση από την αρχαιότητα, η νήσος Ψυρίη με το πολύ μικρό μέγεθος των μόλις 40 τ.χλμ., το νησάκι αυτό έκρυβε μια μεγάλη αποφασιστικότητα με πολλούς γενναίους άνδρες. Επίσης, στα Ψαρά συνέρρεαν πρόσφυγες από άλλα ελληνικά νησιά και ο Κωνσταντίνος Νικόδημος στα Απομνημονεύματά του υπολογίζει σε 150 χιλιάδες τους χειμαζόμενους Έλληνες που διήλθανε τη νήσο στην Επανάσταση από το 1821 έως και το 1824 με κύριο προορισμό τις γειτονικές Κυκλάδες. Το 1824 επάνω στα Ψαρά ήτανε 23.000 πρόσφυγες στους οποίους η Βουλή των Ψαρών είχε παραχωρήσει σπίτια και τους είχε εντάξει στην τοπική κοινωνία. Το Μάρτιο του 1822 οι Ψαριανοί διέσωσαν αρκετούς Χιώτες με εμπορικά πλοία και πολεμικά.
Στην Επανάσταση όλοι οι νεαροί Ψαριανοί ήτανε ευρηματικοί πυρπολητές γιατί κάθε παλαιό καράβι γινότανε αυτομάτως μπουρλότο μαζί με μία βάρκα που θα ρυμουλκούσε το πυρπολικό ώστε να διαφύγει το πλήρωμα μετά την πυρπόληση. Οι πυρπολητές διακρινότανε για την αφοβία και την τόλμη τους, βάζοντας σε άμεσο κίνδυνο την ίδια τους τη ζωή. Η τέχνη της πυρπόλησης ήρθε στα Ψαρά με τον Παργιανό Ιωάννη Δημουλίτσα ο οποίος είχε μάθει τον πολεμικό παθητικό εμπρησμό από το γαλλικό Πολεμικό Ναυτικό. Οι πρώτοι μυημένοι Ψαριανοί στη νέα πολεμική τεχνική υπήρξανε ο Κωνσταντίνος Νικόδημος, ο Γεώργιος Κουτσοδόντης και ο Ιωάννης Φιλίνης. Το Μάιο του 1822 νεαροί Ψαριανοί με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Κανάρη αποφάσισαν να κάψουνε την τουρκική ναυαρχίδα στα στενά της Χίου υπό τον Καρά-Αλή. Οι Ψαριανοί μαζί με τους Υδραίους κατευθύνονται την 1η Ιουνίου παράλληλα προς τη Χίο με τα δυο πυρπολικά του Κωνσταντίνου Κανάρη και του Ανδρέα Πιπίνου. Το βράδυ της 6ης Ιουνίου ο Κανάρης πυρπόλησε επιτυχώς τη ναυαρχίδα και ο Πιπίνος δυστυχώς ανεπιτυχώς ένα τούρκικο δίκροτο. Τη μεγάλη νίκη του Κωνσταντίνου Κανάρη επαίνεσε ο Ανδρέας Κάλβος με την Ωδή «Ηφαίστεια» στα «Λυρικά». Από τη ναυαρχίδα δεν γλίτωσε κανείς είτε από τις φλόγες είτε από τη μάχη με τα κύματα. Οι Τούρκοι έχασαν 2.000 άνδρες μαζί με τον Καρά-Αλή. Έκτοτε οι Τούρκοι τους περίμεναν στη γωνία.
Η τελική επίθεση εναντίον των Ψαρών στις 21 Ιουνίου 1824
Τουρκοκρατία: Πρόκριτος Σόλων Σολωμής (9η Ιουλίου 1821)
Οι Τούρκοι το 1824 συγκέντρωσαν στρατό και στόλο στο Σίγρι στη Λέσβο και από εκεί έγινε η τελική επίθεση. Οι Ψαριανοί άνδρες ανέρχονταν σε 3.000 πολεμιστές από ντόπιους, μισθοφόρους και πάροικους. Οι Γάλλοι έγιναν διαμεσολαβητές ανάμεσα στο Σουλτάνο και τους πέντε δημογέροντες της νήσου των Ψαρών να παραδοθούνε και να εγκαταλείψουνε τα Ψαρά. Αυτό δεν έγινε φυσικά κι ακολούθησε το ζοφερό σενάριο. Όπως και στην περίπτωση της Κάσου λίγες ημέρες πριν, ο ελληνικός στόλος από την Κεντρική Διοίκηση έφτασε με καθυστέρηση. Οι Ψαριανοί γνώριζαν από τους παρατηρητές ότι οι Τούρκοι απέπλευσαν από το Σίγρι με περίπου 200 πλοία και 30.000 άνδρες. Η τουρκική απόβαση και οι βομβαρδισμοί άρχισαν από τον Κάναλο.
Οι ηρωικές μάχες δόθηκαν στον Κάναλο, στον Ξερόκαμπο, στο Φτελιό, στο Αρχοντίκι, στο Δασκαλιό και στη Μαύρη Ράχη. Καμία σύμβαση του διεθνούς δικαίου δεν εφαρμόστηκε. Πολλοί Ψαριανοί βύθιζαν αύτανδρα τα πλοία τους ώστε να μην γίνουμε άθυρμα των εχθρών. Οι τελευταίοι επιζώντες κλείστηκαν στο φρούριο Παλιόκαστρο μέσα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου όπου πυρπόλησαν το ναό και εαυτούς για να μην γίνουνε σκλάβοι. Εντέλει, διεσώθησαν 3.500 άμαχοι, ενώ χάθηκαν όλοι οι πολεμιστές και αιχμαλωτίστηκαν περίπου 15.000 Ψαριανοί μαζί με Χιώτες οι οποίοι είχανε καταφύγει στα Ψαρά δύο χρόνια νωρίτερα. Από την πλευρά των εχθρών η εκτίμηση αγγίζει τους 3.500 νεκρούς Τούρκους.
Η σημαντική Ιστορία των Ψαρών το 1824 καταγράφεται από τον Κωνσταντίνο Νικόδημο στο Υπόμνημα του, από τον Μικέ Δούκα στα Ημερήσια Συμβάντα της Αλώσεως των Ψαρών και από τον Γάλλο πλοίαρχο Gravière του πλοίου Ίσις στο ιστορικό έργο του Jurin de Gravière Υπέρ Ανεξαρτησίας των Ελλήνων Αγώνος.
